بز

بز ها پستاندارانی جسور ، دارای شاخ با سم های شکاف دار هستند. بز یکی از قدیمی ترین گونه های اهلی شده ی حیوانات است و اولین حیوانی بود که از شیر آن استفاده می شد. از بز ها برای شیر، گوشت، کرک و پوست استفاده می شود. در بیشتر نقاط جهان شیر بز اغلب به پنیر تبدیل می شود.

دو گونه بز وجود دارد: بز های اهلی، که در مزرعه پرورش داده می شوند. و بز های کوهستانی که در مناطق شیب دار و صخره ای در شمال غربی آمریکا زندگی می کنند.

طبق سیستم جامع  اطلاعاتی تاكسونومیک (ITIS)، بز ها از خانواده گاوسانان هستند كه شامل بز کوهی، گاو و گوسفند نیز می باشند. به جنس نر در بز ها «کَل» و به ماده ها «بُز» می گویند. به بچه بز یا بزِ خردسال، بُزغاله گویند و به بزغالهٔ شیرمست یا بزغاله شش ماهه کهره می‌گویند. بز بالغ نیز «پازن» و بز غالب (آلفا) گله تکشاد یا تَکّه نام دارد.

تاریخ و تکامل

بز های وحشی اولین گونه هایی بودند که توسط انسانهای مدرن اهلی شده اند و تاریخ اهلی شدن آن به 10000 سال پیش از میلاد در نظر گرفته می شود.

تحقیقات ژنتیکی و شواهد باستان شناسی اخیر نشان میدهد  که به احتمال زیاد جد اصلی همه بز های اهلی امروزه، یک پاژن (گونه ای بز کوهی) باشد که در کوه های زاگرس زندگی می کرده است. نخستین بقایای بز های اهلی در گنج دره ی ایران پیدا شده است .

مشخصات فیزیکی

هر نژاد شناخته شده بز دارای محدوه ی وزنی مخصوص هستند اما وزن بیشتر آنها از 20 تا 27 کیلوگرم برای بز های کوچکتر تا 140 کیلوگرم برای نژادهای بزرگتر متغیر است.

اندازه بز ها بستگی به نژاد آن دارد. مثلا بلندی بعضی از بز های خیلی کوچک پاکستانی حدود 47.5 سانتیمتر از زمین تا شانه است و بلندی قامت نژاد جمناپاری هند تا ١٢٢ سانتیمتر می‌رسد و یا اندازه نژادهای مینیاتوری مانند پیگمی آفریقایی بین 41 تا 58 سانتی متر متغیر است.

شاخ ها

اکثر بز ها به طور طبیعی دارای دو شاخ هستند که نوع و اندازه آنها به نوع نژاد بستگی دارند. نر و ماده بیشتر نژادهای بز شاخ دارند. شاخ بز ها، بویژه در نرها، خنجری یا شمشیری شکل و راست و مارپیچی است. شاخ در نرهای بالغ خیلی بلند ولی در ماده‌ها خیلی از نرها کوچکتر است.

شاخهای آنها از استخوان ساخته شده است که توسط کراتین و سایر پروتئین ها احاطه شده است، و از آن بیشتر برای دفاع و بدست آوردن سلسله مراتب استفاده می کنند.

چشم ها

مردمک چشم بز به شکل مستطیل افقی با گوشه‌های محدب است. از آنجا که عنبیه چشم بز ها معمولاً کم رنگ هستند ، مردمک آنها در مقایسه با حیواناتی مانند گاو، گوزن، اسب و گوسفندان بسیار قابل توجه هستند.

بز ها می‌توانند چشم های خود را 50 درجه بچرخانند. معادل ده برابر انسان ها !!

ریش

دهان و دندان

نشخوار و هضم

بز ها حیواناتی نشخوارکننده هستند. آنها یک معده چهار حفره متشکل از سیرابی (شکمبه)، رتیکولوم (نگاری)، هزارلا و شیردان دارند.

بز ابتدا علف را کمی با دندانهای آسیای خود می‌جود. غذا از راه مری به شکمبه می‌رود و در آنجا ذخیره و انباشته می‌شود. سپس به نگاری می‌رود و در آن به شکل گلوله‌های کروی توپ مانند درمی‌آید. در زمان استراحت هر بار، یک گلوله غذا از نگاری به دهان برمی‌گردد و به خوبی جویده می‌شود. این بار غذا مستقیما به هزارلا می‌رود. در هزارلا، غذای جویده شده کاملا نرم می‌شود و قوام می‌یابد، سپس وارد شیردان می‌شود و با شیره آن درهم می‌آمیزد و تا حدودی هضم می‌شود. سپس برای هضم کامل و جذب به روده می‌رود. درازای روده بز 22 تا 43 متر است. 

تولید مثل بز ها

فصل و سن زادآوری بز به آب و هوا، نوع و میزان غذا و نژاد بستگی دارد. در مناطق گرمسیری استوایی بز در تمام طول سال می‌تواند زاد آوری کند. پرورش موفق در این مناطق بیشتر علوفه موجود بستگی دارد. اما در آب و هوای معتدل و سرد فصل زاد آوری اواخر تابستان تا اواخر زمستان است. آغاز سن زادآوری بز معمولا از ٧ ماهگی تا ١٩ ماهگی است٬ اما اغلب بز ها تقریبا در یک سالگی قادر به تولید مثل هستند.

بسیاری از پرورش دهندگان ترجیح می دهند که زادآوری را تا زمانی که یک بز به 70 درصد از وزن بز کاملا بالغ نرسیده باشد به تعویق بیاندازند.

فصل تولید مثل بز در ایران معمولا اواخر تابستان و اوایل پاییز است. و بزغاله‌ها معمولا در اسفند، فروردین و اردیبهشت متولد می‌شوند. 

طول دوره بارداری تقریباً 150 روز است. بز یک تا دو و گاهی سه بزغاله می‌زاید. عموما زادآوری بی وقفه ادامه دارد. معمولا پس از زایمان مادر جفت را می خورد تا مواد مغذی مورد نیاز خود مانند پروستاگلاندین را بدست آورد  و به این خاطر، خوردن آن به برگشت رحم به حالت اولیه و پاک شدن رحم کمک می‌کند.

یک بز ماده در حال خوردن جفت

گروهی از زیست‌شناسان نیز وجود جفت‌خواری در طبیعت را عملی برای پنهان کردن رد زایمان از مشام درندگان دانسته‌اند، ولی این نظریه ثابت نشده ‌است.  

رفتار

بز ها به طور طبیعی کنجکاو هستند. آنها چابک هستند و حیواناتی با توانایی صعود و تعادل در مکان های نامناسب شناخته شده اند. آنها تنها نشخوارکننده ای است که مرتباً از درختان بالا می رود.

بز ها برخلاف گوسفندان رفتارهای گله ای کمتری نشان می دهند. هنگام چرای گله، آنها تمایل دارند به جای اینکه در کنار گوسفند تغذیه کنند، دوست دارند به سراسر مزرعه و محل چرا سرک بکشند. 

هوش بز ها

در برخی تحقیقات مشخص شده است که بز ها به اندازه سگها باهوش هستند.

تحفیقات دانشگاه کوئین مری لندن نشان می دهد كه بز ها سعی می كنند همانند سگ و اسب با مردم ارتباط برقرار كنند.

کریستین نورث از محققان این دانشگاه می گوید:

خیره نگاه کردن بز ها به انسان به همان شیوه ای انجام می شود که وقتی سگ ها خواسته ای از انسان دارند همان کار را می کنند. نتایج تحقیقات ما شواهد محکمی در مورد رابطه انسان ها با بز ها که ابتدا برای کشاورزی اهلی شده بودند، ارائه می دهد؛ خیلی شبیه به حیوانات خانگی یا حیواناتی مانند سگ و اسب که برای ما کار می کنند.

تحقیقات انجام شده توسط دکتر نورث و تیم او بیانگر آن است که هوش بز ها با سگ ها قابل رقابت است و رفتاری مشابه آنها دارند. برای درک بهتر این که بز ها چگونه می توانند با انسان ها ارتباط برقرار کنند در سال 2016 تیمی از محققان ۳۴ بز را مورد مطالعه قرار دادند. در این تحقیق باید بز ها در جعبه ای را برای دریافت غذا برمی داشتند. آنها بز ها را از این طریق چند بار آزمایش کردند، اما آخرین بار که برداشتن در جعبه برای بز ها غیرممکن شد، چگونگی واکنش بز ها جالب توجه بود. آنها دریافتند بز ها سرشان را به طرف فردی که آزمایش را هدایت می کرد، می چرخاندند و به او خیره می شدند! باردیگر وقتی فرد آزمایشگر در جهت مخالف و پشت به بز ها نشست، بز ها پس از آن که از باز کردن در جعبه ناامید شدند، سرشان را به سر شخص آزمایشگر چرخاندند.

تفسیر محققان این است بز ها از این که انسانی متوجه آنها بوده است، آگاه بودند. به عبارت دیگر، بز ها رفتار خود را براساس رفتار انسان تغییر دادند؛ چیزی که قبلا تصور می شد فقط سگ ها، گربه ها و اسب ها قادر به انجامش هستند.

یکی از محققان به نام آلن مک الیگات می گوید: با توجه به تحقیقات قبلی، بز ها از آنچه به نظر می رسند باهوش ترند. این نشان می دهد بز ها بالقوه می توانند به اندازه گربه ها و اسب ها جذاب، دوست داشتنی و وابسته به انسان باشند. اکنون محققان به بررسی رفتار بز ها ادامه می دهند و امیدوارند بفهمند چگونه انسان ها بر فرآیند تکامل این حیوانات اهلی اثر گذاشته اند. گفتنی است نتایج این تحقیق در نشریه علمی بایولوژی لترز (Biology Letters) منتشر شده است.

عمر

عمر بز معمولا میان ٨ تا ١٢ سال و بطور متوسط ١٠ سال است. البته نمونه ای از بز که به سن 24 سالگی رسیده است نیز گزارش شده است.

اهمیت بز

بز حیوان پر طاقتی است که هم در منطقه‌های کوهستانی کم‌علف و هم در دشتهای پست، بیابانها و منطقه‌هایی که دارای آب و هوای خشک و نیمه خشک هستند به خوبی پرورش می‌یابد. بز هر گیاهی را می‌خورد و حتی از خوردن کاغذ و زباله رویگردان نیست و آن را می‌توان با کمترین علوفه و خوراک به آسانی نگهداری کرد. پرورش و نگهداری آن در سراسر ایران رواج دارد. در ایران روستاهای بدون گاو، اسب و حتی گوسفند دیده می‌شوند٬ اما روستای بدون بز وجود ندارد.

یک بز هم در حالت زنده و هم مرده برای انسان مفید است، ابتدا به عنوان یک منبع تجدید پذیر شیر، کود و پشم و سپس به عنوان گوشت استفاده می شود. برخی از موسسات خیریه برای مردم کشورهای فقیر، بز تهیه می كنند، زیرا مدیریت آنها ساده تر و ارزانتر از گاو است و دارای فواید زیادی است.

یکی از محبوب ترین بز هایی که برای گوشت پرورش می یابد بوئر آفریقای جنوبی است که در اوایل دهه 1990 وارد ایالات متحده شد.

در قدیم از روده ی بز ها برای ساختن " زه کمان " استفاده می شد، که هنوز به عنوان ماده ای برای بخیه های داخلی بدن انسان کاربرد دارد و از آن در ساخت رشته های آلات موسیقی نیز استفاده می شود.

آمار شیر و گوشت بز در سراسر جهان

بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو-FAO)، تولید کنندگان برتر شیر بز عبارتند از :

هند (4 میلیون تن)، بنگلادش (2.16 میلیون تن) و سودان (1.47 میلیون تن) .

شیر بز به طور طبیعی دارای گلبول های چربی امولسیون شده کوچک و خوبی است. بز ها حدود 2٪ از کل سالانه تولید شیر در جهان را تولید می کند.

هند 41 درصد از 124.4 میلیون بز هر سال را ذبح می کند. 0.6 میلیون تن گوشت بز 8٪ از تولید سالانه گوشت هند را تشکیل می دهد. تقریباً 440 میلیون بز هر ساله برای گوشت در سراسر جهان ذبح می شود.

مقایسه ترکیب اصلی شیرهای مختلف

(میانگین مقادیر در هر 100 گرم)

جمعیت

بیش از 450 میلیون بز در جهان و 210 گونه مختلف وجود دارد. بیشترین جمعیت بز ها در چین 170 میلیون راس است.

براساس اعلام سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل، در سال 2011، بیش از 924 میلیون بز در جهان زندگی می کردند.

نژادهای بز

امروزه بیش از ٣٠٠ نژاد بز اهلی، با ویژگیهای مختلف، در سراسر جهان دیده می‌شوند، که شماری از آنها از نظر اقتصادی و زندگی انسان اهمیت فراوان دارد. مثلا نژادهای آنقره و کشمیر را برای تولید کرک و موی آنها و نژادهای سانن، توگن بورگ و چند نژاد اصلی دیگر را برای تولید شیر فراوان و بعضی نژادها را برای تولید گوشت پرورش می‌دهند.

نوعی نژاد بسیار کوچک بز را در افریقا، برای گوشت آن و در آمریکای شمالی به عنوان حیوان دست‌آموز خانگی پرورش می‌دهند و دانشمندان برای تحقیقات آزمایشگاهی از آن استفاده می‌کنند. در بخشهایی از آسیا و آفریقا طبق سنتهای رایج، نگهداری گله‌های بزرگ بز را نشانه برکت و ثروت می‌دانند.

اساطیر و فولکلور

باستان شناسانی که در حال حفاری شهر باستانی ابلا در سوریه بودند، مقبره برخی از پادشاهان یا اشراف بزرگ را کشف کردند که شامل یک تاج و تخت تزئین شده با سر بز های برنز بود. همین امر باعث شد تا این مقبره با عنوان "مقبره ارباب بز ها" شناخته شود.

طبق اساطیر اسکاندیناوی، ثور، خدای رعد، ارابه ای دارد که توسط بز ها کشیده می شود .خدای یونانی پان (پن)

خدای یونانی پان (پن) دارای بدنی با نیم نته ی بالایی یک مرد دارای شاخ و نیم تنه ی پایین بز است. در برخی متون فارسی گفته شده پان، خدای چوپانان، گله‌ها و حیات وحش طبیعت کوه‌ها و همدم نیمفها به شمار می‌رفت، که در آرکادیای یونان قدیم، بسیار محبوبیت داشت. او همچنین ایزدِ باروری، شهوت، تمایلات نفسانی و نیروی تولیدی نرینه است. پن مورد پسند دیگر ایزدان یونانی نبود.

بز یکی از حیوانات چرخه های 12 ساله زودیاک چینی (گاه‌شماری حیوانی) است که مربوط به تقویم چینی است. هر حیوان روی آن با خصوصیات شخصیتی خاصی همراه است. گفته می شود کسانی که در سال بز متولد می شوند خجالتی، درون گرا، خلاق و کمال گرا هستند.  
زودیاک چینی (گاه‌شماری حیوانی)

گردآورنده: دنیاها، دانشنامۀ فارسی | www.donyaha.ir