فیل بزرگترین پستانداران خشکی و یکی شگفتانگیزترین موجودات (هم از نظر اندازه، هم هوش، و هم رفتار اجتماعی) روی کره زمین هستند.
فیلها، موجوداتی بزرگجثه از راسته خرطومداران از خانواده فیلان هستند که امروزه در مناطقی از جنوب آفریقا، جنوب آسیا و جنوب شرق آسیا زندگی میکنند. از ماموتهای بسیار بزرگ در عصر قبل از یخبندان تا فیلهای آسیایی و آفریقایی امروز، این موجودات راه درازی را طی کردهاند. در دوران باستان از این جانوران برای مقاصد نظامی و به عنوان سواره نظام سنگین مورد استفاده قرار میگرفته است.
از ویژگیهای بارز همه فیلها میتوان به تنهای بزرگ، گوشهای بزرگ و پهن، خرطومی دراز، پاهای بزرگ و پوستی سخت اما حساس اشاره کرد.
این جانوران از خرطوم دراز خود به عنوان دست استفاده میکنند و با آن غذا و آب را در دهان خود میگذارند. جنس عاج فیل مانند جنس دندان است. فیلهای نر از عاج برای جنگیدن نیز استفاده میکنند.
فیلها احتیاجی به دفاع از سرزمینی که در آن زندگی میکنند ندارند٬ چون به نظر میرسد همسایگانشان را میشناسند و با آنها روابط دوستانه دارند. آنها قدرت بینایی ضعیفی دارند؛ ولی حس شنوایی و بویایی آنها بسیار خوب است. اگر یکی از فیلها احساس خطر کند٬ همة گله گوش به زنگ میشود.
فیلها یکی از کمخوابترین پستانداران جهان هستند که بهطور متوسط فقط ۲ تا ۴ ساعت (در اسارت: بین ۴ تا ۶ ساعت) در شبانهروز میخوابند و در طول روز چیزی در حدود ۱۵۰ کیلوگرم غذا میخورند تا بتوانند پاسخگوی نیازهای بدن بزرگ خود باشند. به دلیل حجم زیاد غذا و انرژی کم آن، فیلها باید ۱۶ تا ۱۸ ساعت در روز غذا بخورند. این یعنی تقریباً ۸۰٪ از روز صرف خوردن میشود. برای هضم این حجم عظیم غذا، فیلها به مقدار زیادی آب نیاز دارند: روزانه ۶۸ تا ۹۸ لیتر آب مینوشند و گاهی تا ۱۵۲ لیتر هم میرسد. برای تأمین نمک و مواد معدنی، خاک را با عاج میکَنند و میخورند.
رنگ بدن فیلها معمولاً بین خاکستری تا قهوهای متغیر است و پوشش موی آنها بسیار کمپشت و زبر است. زیستگاه اصلی آنها بیشتر ساواناها، چمنزارها و جنگلهاست، اما در گسترة وسیعی از محیطها زندگی میکنند؛ از جمله بیابانها، باتلاقها و نواحی مرتفع در مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری آفریقا و آسیا.
عکس
فیل نماد خرد، قدرت و تدبیر است. در هند، چین و آفریقا به عنوان نمادی از قدرت سلطنتی و نماد ویژگیهای لازم برای یک حاکم خوب عمل میکند.
انواع
فیلها بزرگترین پستانداران خشکی هستند و ۳ گونه اصلی دارند:
- فیل ساوانای آفریقایی
- فیل جنگلی آفریقایی
- فیل آسیایی
فیل ساوانای آفریقایی
فیل ساوانای آفریقایی با نام علمی Loxodonta africana بزرگترین گونة فیل و درواقع بزرگترین جانور خشکی جهان است. این گونه در مناطق وسیعی از آفریقای زیر صحرا (به تمام بخشهای قارة آفریقا که در جنوب صحرای بزرگ آفریقا قرار دارند، گفته میشود. این منطقه بسیار وسیع است و شامل آفریقای غربی، شرقی، مرکزی و جنوبی میشود. بهعبارت دیگر، هر کشوری که پایینِ مرزهای صحرای بزرگ باشد، بخشی از زیرصحرای آفریقا محسوب میشود.) زندگی میکند و به دلیل اندازه عظیم، گوشهای بزرگ و عاجهای خمیدهاش شناخته میشود. این نوع که به آن فیل بیشه نیز گفته میشود، میتواند تا حدود ۸۰۰۰ کیلوگرم وزن داشته باشد و ارتفاعش در ناحیة شانه به ۳ تا ۴ متر برسد.
زیستگاه اصلی
بر اساس دادههای منابع معتبر، این فیلها در ۲۳ کشور آفریقایی یافت میشوند و زیستگاهشان بسیار متنوع است. در کشورهای بوتسوانا، زیمبابوه، تانزانیا، کنیا، نامیبیا، زامبیا و آفریقای جنوبی بیشترین جمعیت این فیلها دیده میشود.
فیل جنگلی آفریقایی
فیل جنگلی آفریقا که در جنگلهای بارانی زندگی میکند، در سال ۲۰۰۰ بهعنوان گونهای مستقل و بهشدت در خطر انقراض شناخته شد و اندازهاش از فیل ساوانا کوچکتر است. این گونه دارای عاجهای باریک و رو به پایین است. این فیلها در جنگلهای انبوه و بارانی غرب و مرکز آفریقا زندگی میکنند و به دلیل زیستگاه متراکم، بسیار پنهانکار و سختمشاهده هستند.
این گونه کوچکترین و کمیابترین گونه از تمامی گونههای فیل موجود در دنیا میباشد. قد متوسط آنها حدود ۲ تا ۲.۴ متر و وزن ۲ تا ۵ تن است. دارای گوشهای بیضیشکلتر نسبت به فیل ساوانا، گردتر و کوچکترند.
عاجهای آنها، صاف و رو به پایین، برخلاف فیل ساوانا که عاجها رو به بیرون خم میشوند.
فیل بهعنوان «باغبان بزرگ جنگل» با پخش بذر درختان بزرگ به طبیعت کمک میکند.
زیستگاه اصلی
فیل جنگلی آفریقایی در جنگلهای بارانی غرب و مرکز آفریقا زندگی میکند، بهویژه در: گابون (بزرگترین جمعیت باقیمانده)، جمهوری کنگو، کامرون، جمهوری آفریقای مرکزی، گینه استوایی، ساحل عاج، لیبریا و غنا (جمعیتهای کوچکتر).
فیل آسیایی
فیل آسیایی (Elephas maximus) بزرگترین پستاندار خشکی در قاره آسیاست که معمولاً حدود ۵۵۰۰ کیلوگرم وزن دارد و ارتفاع آن در ناحیة شانه میتواند به ۳.۵ متر برسد. این گونه شامل سه زیرگونه است:
- فیل هندی یا سرزمین اصلی (E. maximus indicus)،
- فیل سوماترایی (E. maximus sumatranus)،
- فیل سریلانکایی (E. maximus maximus).
در مقایسه با آنها، فیلهای آفریقایی گوشهای بسیار بزرگتری دارند؛ گوشهایی که نقش مهمی در دفع گرمای بدن و خنکسازی حیوان ایفا میکنند.
عکس 987651265464561465465161 همانند سایر گونهها، فیلهای هندی تحت سلطه یک ماده مادرسالار هستند. او گروه را در مسیرهای حاصلخیز هدایت میکند و به هر طریق ممکن به فیلهای جوان کمک میکند.
زیستگاه اصلی
فیل آسیایی در زیستگاههای بسیار متنوعی زندگی میکند، از جمله:
- جنگلهای بارانی گرمسیری
- جنگلهای همیشهسبز و نیمهسبز
- جنگلهای خشک و خارزارها
- چمنزارها و ساواناهای آسیا
این گونه معمولاً نزدیک منابع آب زندگی میکند، زیرا روزانه باید مقدار زیادی آب بنوشد. فیل آسیایی تنها گونه زنده از جنس Elephas است و در هند، سریلانکا، نپال، بنگلادش، میانمار، تایلند، لائوس، کامبوج، ویتنام، مالزی و اندونزی (سوماترا و بورنئو) زندگی میکند.
فیلهای منقرض شده
در حدود ۱۲۵ هزار سال قبل چیزی نزدیک به ۴۰ گونه متفاوت از فیلها در جهان زندگی میکردند. این گونه از فیلها چیزی در حدود ۴.۵ متر قد و ۱۴ متر قد داشتند. این فیلها از موی بیشتری حتی در مقایسه با ماموتها برخوردار بودند. آخرین نسلهای این فیلها در گروههایی به دور از انسان تا ۴۰۰۰ سال قبل زندگی میکردند.
فیلهای منقرضشده دنیای شگفتانگیزی دارند؛ دنیایی پر از ماموتهای پشمی، ماستودونها، فیلهای چهارعاجه و غولهایی که از بزرگترین جانوران خشکی تاریخ بودهاند. بر اساس دادههای معتبر وب، گروه بزرگی از فیلسانان در طول میلیونها سال تکامل یافته و بسیاری از آنها امروز دیگر وجود ندارند.
| جدول مقایسه چند فیل منقرضشده | |||
| گونه | ویژگی | زیستگاه | زمان انقراض |
| ماموت پشمی | بزرگ، پشمی | اوراسیا، آمریکا | ۴۰۰۰ سال پیش |
| ماستودون آمریکایی | بزرگ، عاجهای بلند | آمریکای شمالی | ۱۰ هزار سال پیش |
| دینوتریوم | بسیار بزرگ | آفریقا، اوراسیا | ۲ میلیون سال پیش |
| پالئولوکسودون | غولپیکر | آفریقا، اروپا، آسیا | ۳۰ هزار سال پیش |
| ماموت کوتوله | کوچک | جزایر کالیفرنیا | ۱۳ هزار سال پیش |
کالبدشناسی
اسکلت
اسکلت فیل مانند همه پستانداران از جمجمه، ستون فقرات، اندامها، دندهها و استخوان جناغ تشکیل شده است. مهرهها توسط مفاصل تنگ و محکمی متصل میشوند که انعطافپذیری ستون فقرات را محدود میکند. بهدلیل تفاوت تعداد مهرههای سینهای، کمری، خاجی و دمی در گونههای مختلف فیل، تعداد کل استخوانها بین ۳۲۶ تا ۳۵۱ عدد متغیر است. فیلهای آفریقایی ۲۱ جفت دنده دارند، در حالی که فیلهای آسیایی ۱۹ یا ۲۰ جفت دارند. فیلها روی نوک انگشتان و نوک پنجههای خود راه میروند.
عضلات
بدن فیل توسط حدود ۳۹۴ عضله اسکلتی حرکت میکند. شگفتانگیزترین بخش بدن فیل خرطوم است که از حدود ۴۰ هزار عضله جداگانه تشکیل شده و همین باعث انعطافپذیری و مهارت فوقالعاده آن میشود.
قلب
اندازه اندامهای داخلی فیل نسبت به بدنش بزرگتر از سایر پستانداران نیست. قلب فیل بین ۱۲ تا ۲۱ کیلوگرم (بسته به سن) است و حدود ۳۰ بار در دقیقه میتپد. حجم خون تقریباً ۱۰٪ وزن بدن است.
دستگاه تولیدمثل فیل نر
برخلاف بسیاری از پستانداران، بیضههای فیل داخل بدن قرار دارند و از بیرون دیده نمیشوند. این موضوع باعث میشود خیلیها تصور کنند فیلها بیضه ندارند، در حالی که دارند؛ فقط درون حفره شکمی و نزدیک کلیهها قرار گرفتهاند. ار دلایل آن میتوان به موارد زیر اشاره کرد.
- اندازه بزرگ بدن: قرارگیری داخلی از آسیبدیدگی جلوگیری میکند.
- تنظیم دما: فیلها سیستم متفاوتی برای تنظیم دمای بیضه دارند و نیازی به آویزان بودن آنها نیست.
- ساختار تکاملی: در طول تکامل، این جایگاه برایشان کارآمدتر بوده است.
آلت تناسلی فیل بسیار عضلانی است و توانایی حرکت و کنترل زیادی دارد تا در هنگام جفتگیری بتواند موقعیت مناسب را پیدا کند. طول آن در حالت نعوظ میتواند به حدود ۱ تا ۱.۵ متر برسد. وزن آن نیز میتواند چندین کیلوگرم باشد. ساختار آن مشابه سایر پستانداران است اما اندازه و قدرت عضلانی آن بسیار بیشتر است.
دستگاه تولیدمثل فیل ماده
تخمدانها
فیل ماده دو تخمدان دارد که در عمق حفرهٔ شکمی قرار گرفتهاند. این تخمدانها نسبت به اندازه بدن فیل کوچکتر از حد انتظار هستند، اما فعالیت هورمونی بسیار فعالی دارند.
رحم
رحم فیل ماده دو شاخ (Bicornuate) است؛ یعنی دو شاخه بزرگ دارد که در نهایت به یک بخش مرکزی متصل میشوند. این ساختار برای نگهداری جنین بزرگ فیل مناسب است.
واژن و دهانه آن
یکی از ویژگیهای تکاملی مهم فیلها این است که دهانه واژن بین پاهای عقبی قرار دارد. این جایگاه باعث میشود هنگام تولد، نوزاد (هنگام تولد حدود ۱۰۰ کیلوگرم وزن دارد) از ارتفاع کمتری سقوط کند و آسیب نبیند.
پستانها
پستانهای فیل ماده یکی از ویژگیهای جالب و کمتر شناختهشده این حیواناند. برخلاف بسیاری از پستانداران چهارپا، فیل ماده پستانهایش را در جلوی بدن (تا نوزاد بتواند در حالت ایستاده شیر بخورد) و درست زیر دو دست (پاهای جلو) دارد؛ یعنی دقیقاً در همان جایی که پستانهای انسان و نهنگ قرار میگیرد. علت این موضوع تکاملی است: دهانه واژن فیل ماده بین پاهای عقبی قرار دارد تا هنگام تولد، ارتفاع سقوط نوزاد از حدود ۱۷۰ سانتیمتر به ۷۰ سانتیمتر کاهش یابد. به همین دلیل دیگر جایی برای پستانها در عقب باقی نمیماند و در طول تکامل به جلو منتقل شدهاند.
هنگام شیر خوردن، بچهفیل با خرطومش مادر را لمس میکند و این تماس بخشی از پیوند عاطفی قوی میان آنهاست.
سر و جمجمه
سر و جمجمه فیل یکی از شگفتانگیزترین ساختارهای آناتومیک در میان پستانداران است. اندازه بزرگ، حفرههای وسیع، و سازگاریهای ویژه برای نگهداری خرطوم و عاجها باعث شده این بخش از بدن فیل بسیار متفاوت از حیوانات دیگر باشد.
جمجمه یک فیل به قدری انعطافپذیر است که میتواند در مقابل نیروهای تولید شده و برخورد رودررو مقاومت کند. پشت جمجمه آنها قوسهایی وجود دارد که از مغز در هر جهت محافظت میکنند. جمجمه فیل دارای حفرههای هوا (سینوسها) است که ضمن حفظ قدرت کلی، وزن جمجمه را کاهش میدهد (اگر جمجمه توپر بود، وزن سر غیرقابلتحمل میشد). این حفرههای داخل جمجمه، ظاهری شبیه لانه زنبوردارد. به دلیل اندازه سر، گردن فیلها نسبتاً کوتاه است تا بتواند پشتیبانی بهتری داشته باشد.
گوشها
گوشهای فیل فقط بزرگ و چشمگیر نیستند؛ یک شاهکار واقعیِ زیستشناسیاند. هم برای خنککردن بدن، هم ارتباط و هم نمایشهای رفتاری به کار میروند. گوشهای آنها دارای پایههای ضخیم با نوکهای نازک است. صفحههای گوش آنها حاوی رگهای خونی متعددی به نام مویرگ هستند. خون گرم به مویرگها میریزد و به آزاد شدن گرمای اضافی بدن در محیط کمک میکند. گوشهای بزرگ فیل مانند رادیاتور عمل میکنند. شبکه عظیمی از رگها در سطح گوش وجود دارد و با پمپاژ خون گرم به سطح گوش و خنک شدن آن با هوا، دمای بدن چند درجه کاهش مییابد.
فیلها با تکان دادن گوشها جریان هوا ایجاد میکنند و سرعت خنکسازی را بالا میبرند؛ مثل یک کولر طبیعی. گوشها ابزار مهمی برای بیان احساساتاند. باز کردن گوشها نشانه هشدار یا تهدید است، در حالی که تکانهای آرام نشانه آرامش است. گوش هر فیل الگوی خاصی از بریدگیها، سوراخها و خطوط دارد و مانند اثر انگشت عمل میکند؛ پژوهشگران از آن برای شناسایی فیلها استفاده میکنند.
تفاوت گوش فیل آفریقایی و آسیایی
فیل آفریقایی: گوشها بسیار بزرگترند و حتی شکل کلیشان شبیه نقشه قاره آفریقا توصیف میشود. این اندازه بزرگ برای زندگی در دشتهای گرم ضروری است.
فیل آسیایی: گوشها کوچکتر و گردترند، چون در جنگلهای سایهدار زندگی میکنند و نیاز کمتری به دفع گرمای شدید دارند.
دندانها
دندانهای فیل یکی از شگفتانگیزترین بخشهای بدن این حیواناند و ساختارشان کاملاً با رژیم گیاهخواری و سبک زندگی فیلها سازگار شده است.
فیلها معمولاً دارای ۲۶ دندان هستند که شامل دو دندان پیش که تبدیل به عاج شدهاند و ۱۲ دندان آسیاب بزرگ و ۱۲ دندان آسیاب کوچک میباشد. (هر دندان آسیاب تقریباً اندازه یک آجر است و حدود ۲ کیلوگرم وزن دارد)
فیلها در آرواره خود جوانههای ۶ مجموعه دندان زیر هم دارند که یکی پس از دیگری رشد میکنند و هنگامی که دندان آسیای قبلی میپوسد، دندان جدیدی از زیر آن میروید و جانشین قبلی میشود. چون فیلها روزانه ۱۶ تا ۲۰ ساعت غذا میخورند، دندانها دائماً ساییده میشوند.
هر سری جدید دندان نسبت به سری قبلی بلندتر، پهنتر و سنگینتر است. آخرین آسیابها میتوانند تا حدود ۴۰ سانتیمتر طول داشته باشند و وزنشان به بیش از ۵ کیلوگرم برسد. پس از حدود ۶۰ سالگی، تنها آخرین چهار دندان آسیاب یا بقایای آنها در دهان فیل باقی میماند. در برخی موارد، از دست دادن دندانها میتواند به مرگ فیل منجر شود، زیرا ناتوانی در جویدن غذا باعث گرسنگی شدید میشود.
دندان در فیل آفریقایی شیارهای لوزیشکل دارد و در فیل آسیایی شیارهای استوانهایتر دارد.
عاجها
عاجهای فیل در واقع دندانهای پیشینِ بزرگشده هستند. در فیلهای آفریقایی، هم نر و هم ماده دارای عاج هستند؛ اما در فیل آسیایی، معمولاً فقط نرها عاجهای قابلتوجه دارند. اگر ماده فیل آسیایی عاج داشته باشد، این عاجها معمولاً کوچک، باریک و تقریباً یکنواخت هستند. برخی از نرهای فیل آسیایی نیز اصلاً عاج ندارند.
اندازه و شکل عاجها ارثی است و از والدین به نسل بعد منتقل میشود. فیلها از عاجهای خود برای دفاع، حمله، کندن زمین، بلند کردن اشیا، جمعآوری غذا و کندن پوست درختان برای خوردن استفاده میکنند. عاجها همچنین نقش محافظتی دارند؛ بهطوری که هنگام حمله، فیل، خرطوم حساس خود را بین عاجها پنهان میکند تا آسیب نبیند.
در دورههای خشکسالی، فیلها با کمک عاجها، پاها و خرطوم خود در بستر خشک رودخانهها چالههای آب حفر میکنند تا به رطوبت زیر سطح زمین دسترسی پیدا کنند.
در برخی موارد، از دست دادن دندانها میتواند به مرگ فیل منجر شود، زیرا ناتوانی در جویدن غذا باعث گرسنگی شدید میشود.
خرطوم
خرطوم فیل، یکی از شگفتانگیزترین و چندمنظورهترین اندامهایی است که در میان پستانداران تکامل یافته است. این ساختار علاوه بر فیلهای امروزی، در ماموتها و ماستودونهای منقرضشده نیز بوده است. از نظر کالبدشناسی، خرطوم در واقع ترکیبی از لب بالایی و بینی است و سوراخهای بینی در نوک آن قرار دارند.
خرطوم فیل، اندامی بزرگ و نیرومند است؛ در یک نر بالغ حدود ۱۳۰ کیلوگرم وزن دارد و میتواند چیزی در حدود ۲۵۰ کیلوگرم را بلند کند. با وجود این قدرت، خرطوم به طرز خارقالعادهای چابک، انعطافپذیر و حساس است، تا جایی که گویی مستقل از بقیه بدن عمل میکند.
این اندام از ۱۶ عضله اصلی تشکیل شده است. یک عضله بزرگ بخشهای بالایی و کناری خرطوم را میپوشاند و وظیفه بالا بردن آن را بر عهده دارد؛ عضله دیگری نیز در بخش زیرین قرار گرفته است. درون خرطوم شبکهای بسیار پیچیده از دستههای عضلانی شعاعی و عرضی وجود دارد که امکان حرکات بسیار ظریف را فراهم میکند. در برشهای عرضی خرطوم، نزدیک به ۱۵۰ هزار دسته عضلانی شمارش شده است.
خرطوم توسط دو عصب اصلی، عصبدهی میشود که حساسیت فوقالعادة آن را توضیح میدهد. شاخههای این عصب تقریباً به تمام بخشهای خرطوم میرسند، بهویژه نوک آن که در فواصل منظم دارای موهای لمسی است. در انتهای خرطوم، برآمدگیهای لَختمانند وجود دارد که به فیل اجازه میدهد کارهایی بسیار ظریف انجام دهد؛ مانند برداشتن یک سکه از سطح صاف یا شکستن پوست بادامزمینی، فوت کردن پوسته و گذاشتن مغز آن در دهان.
فیلهای آفریقایی در نوک خرطوم خود دو برآمدگی انگشتمانند دارند (یکی در بالا و یکی در پایین)، در حالی که فیلهای آسیایی فقط یک برآمدگی دارند. به همین دلیل، فیل آسیایی معمولاً نوک خرطوم را دور شیء میپیچد و آن را با روشی به نام «گرفتن» (Grasp) بلند میکند؛ اما فیل آفریقایی از روش «نیشگون» (Pinch) استفاده میکند، شبیه کاری که انسان با انگشت شست و اشاره انجام میدهد.
خرطوم فیل آفریقایی احتمالاً قابلیت کشش بیشتری دارد، اما خرطوم فیل آسیایی از نظر ظرافت و دقت حرکتی برتر است.
فیلها از خرطوم خود درست مانند یک دست چندمنظوره استفاده میکنند. یکی از جلوههای این توانایی، بهکارگیری ابزار است؛ برای مثال شاخهها را میگیرند و با آن بخشهایی از بدنشان را میخارند که خرطوم یا دم به آن نمیرسد. گاهی شاخههای بزرگ را مانند ابزار سنگین به کار میبرند و حتی در هنگام تهدید یا نمایش قدرت، اجسام را پرتاب میکنند.
وقتی دو فیل با هم روبهرو میشوند، ممکن است یکی صورت دیگری را با خرطوم لمس کند یا هر دو خرطومهایشان را در هم بپیچند. این رفتار که به آن «تکاندادن خرطوم» گفته میشود، شباهت زیادی به دستدادن انسانها دارد؛ زیرا میتواند نقشهایی مانند اطمینانبخشی، خوشامدگویی یا حتی سنجش قدرت و وضعیت طرف مقابل را ایفا کند. همچنین در برخی مراسم جفتگیری، نر و ماده خرطومهایشان را در هم میپیچند و این بخشی از رفتارهای محبتآمیز و ارتباطی پیش از جفتگیری است. این رفتار نوعی نوازش، ارزیابی و ایجاد پیوند میان دو فیل است. این یعنی خرطومدرهمپیچیدن یک زبان لمسی پیچیده است، نه فقط یک رفتار جنسی.
فیلهای مادر وقت زیادی را صرف لمس و نوازش بچههایشان میکنند. آنها این کار را با خرطومهایشان انجام میدهند.این «نوازش فیل» برای بچه فیل بسیار مهم است. بچهای که نوازش نشود به اندازه بچهای که تماس زیادی با مادرش داشته باشد رشد نمیکند.
تنفس، نوشیدن و خوردن از مهمترین کارکردهای خرطوم در فیلهاست. بیشترِ فرایند تنفس از طریق خرطوم انجام میشود، نه از راه دهان. هنگام نوشیدن آب، فیلها میتوانند تا حدود ۱۰ لیتر آب را در خرطوم خود مکیده و سپس آن را به داخل دهان منتقل کنند. برای غذا خوردن نیز، فیلها با نوک خرطوم خود علفها، برگها و میوهها را جدا کرده و آنها را به دهان میبرند.
خرطوم همچنین برای جمعکردن خاک یا علف و پاشیدن آن روی بدن به کار میرود؛ رفتاری که احتمالاً برای محافظت در برابر نیش حشرات و تابش خورشید انجام میشود. وقتی فیل احساس خطر کند، خرطوم را بالا میگیرد و آن را به اطراف میچرخاند؛ رفتاری که شبیه یک «پریسکوپ بویایی» عمل میکند و احتمالاً برای بررسی بوها و دریافت اطلاعات از محیط است.
عکس: شگفتانگیزترین بخش بدن فیل خرطوم است که از حدود ۴۰ هزار عضلهی جداگانه تشکیل شده و همین باعث انعطافپذیری و مهارت فوقالعاده آن میشود.
ویژگیهای پاها و توانایی حرکتی
پاهای فیلها (پاهای جلو تقریباً دایرهایاند؛ پاهای عقب بیضیشکل) یکی از جالبترین سازههای زیستی روی زمیناند؛ ستونهایی که باید وزن ۶ تا ۱۳ تُن را تحمل کنند. اطلاعات معتبر نشان میدهد که پاهای فیلها ساختاری کاملاً تخصصیافته دارند تا این وزن عظیم را بدون آسیبدیدگی جابهجا کنند. در پاهای جلویی فیل آفریقایی ۴ و یا ۵ ناخن و در پای عقبی ۳ تا ۴ ناخن وجود دارد. استخوانهای موجود در پای فیل از جمله نیرومندترین استخوانها در بین جانوران است که میتواند آن وزن زیاد را تحمل کند. در باغ وحشها یک از مسائل مهم کمک به فیلها برای راه رفتن بیشتر است تا استخوانها و عضلات پاهای آنان تقویت شده و ضعیف نشود.
فیلها پنج انگشت دارند، اما همه آنها از بیرون دیده نمیشود. در کف پاهای آنها بالشتکهای نرم و ضخیمی (لایهای اسفنجی و ارتجاعی) وجود دارد که فشار را پخش میکند و ضربه را میگیرد و بهخاطر این بالشتکها با وجود وزن زیاد، فیل بسیار بیصدا راه میروند.
فیلها نمیتوانند بپرند یا چهار نعل بدوند، اما با این حال میتوانند به سرعتی حدود ۴۰ کیلومتر در ساعت برسند. سرعت فیلها برخلاف ظاهر سنگین و آرامشان شگفتانگیز است. دادههای معتبر نشان میدهد که فیلها میتوانند با سرعت قابلتوجهی حرکت کنند، هرچند از نظر علمی «دویدن» آنها کمی بحثبرانگیز است، چون هیچوقت همه پاها را همزمان از زمین جدا نمیکنند.. بلند شدن و خوابیدن برای فیلها کار آسانی نیست. آنها معمولاً شبها ۳ تا ۴ ساعت در حالت درازکش میخوابند. در حالت ایستاده فقط چرتهای کوتاه میزنند و خواب عمیق ندارند.
فیلها شناگران توانایی هستند. آنها میتوانند حداکثر ۶ ساعت بدون لمس کف شنا کنند.
پوست
پوست فیل به طور کلی بسیار سخت است، ضخامت آن در پشت و قسمتهای سر ۲.۵ سانتیمتر (۱ اینچ) است. پوست اطراف دهان، مقعد و داخل گوش بطور قابل توجهی نازک است. فیلها معمولاً پوستی خاکستری دارند، اما فیلهای آفریقایی پس از غرق شدن در گلها، رنگی قهوهای یا مایل به قرمز به نظر میرسند. فیلهای آسیایی برخی از لکهها را به خصوص در پیشانی و گوش و نواحی اطراف خود دارند. نوزادها موهایشان مایل به قهوهای یا مایل به قرمز است، که با بالغ شدن، موهایشان تیره میشود، اما غلظتهای زیاد مو، در انتهای دم و همچنین چانه، اندام تناسلی و نواحی اطراف چشم و دهانه گوش باقی میماند.
به طور معمول پوست یک فیل آسیایی بیش از پوست یک فیل آفریقایی با مو پوشیده شده است.
فیلها از گل به عنوان ضد آفتاب استفاده میکنند و از پوست خود در برابر اشعه ماورای بنفش محافظت میکنند. پوست فیل اگرچه سخت است اما بسیار حساس است. بدون حمامهای منظم گلی برای محافظت از آن در برابر سوزش، گزش حشرات و از بین رفتن رطوبت، پوست فیل آسیب جدی میبیند.
فیلها به دلیل نسبت سطح به حجم کم (که در آنها چندین برابر کمتر از انسان است)، در آزاد سازی گرما از طریق پوست مشکل دارند.
تولید صدا و ذخیره آب
فیلها با تغییر اندازه سوراخهای خرطوم هنگام عبور هوا، دو نوع صدای اصلی تولید میکنند. صداهای بم شامل: غرّش، خرناس و نعره هستند؛ و صداهای زیر شامل: شیپور (صدای شیپور ممتد و ضربانی)، فریاد خشن و گریه.
صداهای غُرّشی عمیقی که زمانی تصور میشد ناشی از فعالیت روده باشند، اکنون مشخص شده که در حنجره تولید میشوند و از نظر ماهیت به خرخر گربهها شباهت دارند. تمام صداهای فیل از حنجره و ساختاری ویژه به نام کیسه حلقی منشأ میگیرند.
در بیشتر پستانداران، ناحیه گلو دارای نه استخوان است که با هم ساختاری جعبهمانند به نام دستگاه لامی (Hyoid Apparatus) را تشکیل میدهند و وظیفه نگهداشتن زبان و حنجره را بر عهده دارند. اما در فیلها این دستگاه تنها از پنج استخوان تشکیل شده است و فضای خالیِ ناشی از نبودِ استخوانهای دیگر با عضلات، تاندونها و رباطها پر شده است. این اتصالهای آزادتر باعث میشود حنجره تحرک بسیار بیشتری داشته باشد و امکان شکلگیری کیسه حلقی درست پشت زبان فراهم شود.
این ساختار منحصربهفرد، تولید صدا را آسانتر میکند و به دلیل داشتن عضلات ارادی، میتواند مانند یک محفظة تقویتکنندة صدا عمل کند؛ بهویژه برای صداهایی با فرکانس بسیار پایین که زیر آستانه شنوایی انسان هستند. این صداهای کمفرکانس (۵ تا ۲۴ هرتز) میتوانند توسط فیلهای دیگر تا فاصله ۴ کیلومتری دریافت شوند.
امواج صوتی کمفرکانس نهتنها در هوا، بلکه از طریق زمین نیز حرکت میکنند. آزمایشها نشان دادهاند که فیلها قادرند این صداهای فروصوتی را به شکل امواج لرزهای تشخیص دهند.
علاوه بر این، فیلها میتوانند با کوبیدن خرطوم بر زمین سخت، تنه درخت یا حتی بر عاجهای خود، مجموعهای از صداهای دیگر نیز تولید کنند.
علاوه بر نقش این ساختار در تولید صدا، باور بر این است که کیسه حلقی در فیلها برای نگهداری آب نیز به کار میرود. قرنهاست که انسانها مشاهده کردهاند که فیلها در روزهای بسیار گرم یا زمانی که آب در دسترس نیست، خرطوم خود را داخل دهان میبرند، مقداری مایع بیرون میکشند و آن را روی بدنشان میپاشند. منشأ این مایع و اینکه فیل چگونه آن را بیرون میکشد، مدتها یک معما بوده است؛ حتی با وجود اینکه کیسه حلقی از سال ۱۸۷۵ توصیف شده بود.
دو منبع احتمالی برای این مایع مطرح شدهاند: معده و کیسه حلقی. اما مایع معده اسیدی است و اگر روی پوست پاشیده شود، باعث سوزش و تحریک میشود. افزون بر این، مایعی که فیلها روی بدن میپاشند، حاوی ذرات ریز غذاست؛ ذراتی که معمولاً در کیسه حلقی یافت میشوند، نه در غذای هضمشده معده.
مشاهدات میدانی متعدد نیز نشان دادهاند که فیلها حتی هنگام راه رفتن یا دویدن هم میتوانند خود را آبپاشی کنند. از آنجا که مکیدن مایع از معده در حال دویدن بسیار دشوار است، منطقیترین توضیح این است که این آب از کیسه حلقی تأمین میشود.
کارکرد احتمالی دیگر این کیسه، جذب گرماست؛ بهویژه از ناحیه حساس مغز که درست بالای آن قرار دارد.
دمای بدن
دمای هسته بدن فیل به طور متوسط ۳۵.۹ درجه سانتیگراد (۹۶.۶ درجه فارنهایت)، مشابه دمای انسان است. مانند همه پستانداران، یک فیل میتواند در پاسخ به شرایط شدید محیطی درجه حرارت خود را چند درجه از متوسط افزایش یا کاهش دهد.
تولیدمثل و چرخه زندگی
ساختار اجتماعی و رفتارهای مرتبط با تولیدمثل
فیلها معمولاً در گروههای خانوادگی کوچک زندگی میکنند که رهبری آنها بر عهده «مادههای سالخورده» است. در مناطقی که غذا فراوان باشد، این گروهها ممکن است با یکدیگر ادغام شوند.
در هر دو جنس، دو «غدة ترشحی» بین چشم و گوش قرار دارد که در تمام سنین مایعی به نام «تمپورین» از آن خارج میشود.
اما نرها دورهای ویژه به نام «(Musth)» را تجربه میکنند؛ دورهای که در آن مایعی غلیظتر و متفاوت از حالت عادی ترشح میشود. در این زمان، میزان تستوسترون خون بهطور چشمگیری افزایش مییابد و رفتار حیوان، بیثبات و غیرقابلکنترل میشود.
عکس: از علائم مستی فیلها ترشحات گوشه چشم آنهاست.
دوره مستی (طول این دوره سه هفته) زمانی است که سلسلهمراتب تولیدمثلی شکل میگیرد؛ سلسلهمراتبی که میتواند با ساختار اجتماعی معمول متفاوت باشد، زیرا یک نرِ مست از نظر جایگاه بر تمام نرهای غیرمست برتری دارد.
در طبیعت، نرها معمولاً در دوره مستی در بهترین وضعیت جسمانی خود هستند و بیشتر جفتگیریها در همین زمان انجام میشود.
حالت مستی مختص فیلهای نر است و در فیلهای ماده رخ نمیدهد. با توجه به پیچیدگیها و خطرات نگهداری فیلهای نر در حالت مستی بسیاری از باغ وحشها به نگهداری فیلهای ماده اکتفا میکنند.
تشخیص وضعیت تولیدمثلی از طریق بویایی
فیلها با استفاده از حس بویایی بسیار قوی خود میتوانند وضعیت تولیدمثلی یکدیگر را تشخیص دهند. درون جمجمه فیلها ۷ تا ۹ تیغه بینی وجود دارد که با بافتهای بسیار حساس بویایی پوشیده شدهاند. (برای مقایسه: انسان تنها ۳ و سگ ۵ تیغه بینی دارد.)
وقتی ماده در فحلی (دوره فَحْلی یا دوره پذیرش مدت زمانی است که در آن پستاندار ماده آماده باروری است و به دنبال شریکی برای زادآوری میگردد.) باشد یا نر در دوره مستی قرار داشته باشد، فیلها میتوانند هورمونهای موجود در هوا را تشخیص دهند. پس از دریافت این اطلاعات، مولکولها به اندام ژاکوبسون (یا اندام تیغهای-بینی، یک اندام کمکی بویایی به شکل کیسهای در تیغه بینی است که در بسیاری از حیوانات و برخی انسانهای بالغ دیده میشود.) در سقف دهان منتقل میشوند؛ ساختاری که پیامهای شیمیایی را برای تحلیل به مغز میفرستد.
فیلها علاوه بر هوا، هورمونها را از طریق ادرار و مدفوع نیز مستقیماً بو میکشند.
بارداری، تولد و رشد
فیلها طولانیترین دوره بارداری در میان پستانداران را دارند: ۱۸ تا ۲۲ ماه.
نوزاد فیل هنگام تولد حدود ۱ متر قد و نزدیک به ۱۰۰ کیلوگرم وزن دارد. نوزاد با دهان شیر میخورد (نه با خرطوم) و پستانها در ناحیه سینه قرار دارند. دوره از شیر گرفتن طولانی است و گاهی تا زمانی ادامه مییابد که مادر دیگر نتواند ضربههای عاجهای در حال رشد بچه را تحمل کند. پس از پایان شیرخوارگی، بخش زیادی از ساعات روز نوزاد صرف غذا خوردن میشود.
همانطور که نوزادان انگشت شصت خود را میمکند، بچه فیلها نیز برای کسب آرامش خرطومشان را میمکند.
بلوغ جنسی و جدایی نرها
فیلها در دهه دوم زندگی به بلوغ جنسی میرسند.
- فیلهای آفریقایی: ۱۰ تا ۱۲ سالگی
- فیلهای آسیایی: حدود ۱۴ سالگی
در این دوره، نرها، گله مادری خود را ترک میکنند؛ یا تنها زندگی میکنند یا به گروههای کوچک نرانه میپیوندند. در مقابل، مادهها تمام عمر در گله مادری باقی میمانند. با وجود جدایی، نرها و مادههای بالغ گاهی برای جفتگیری یا غذا خوردن ارتباطهای کوتاهمدت برقرار میکنند.
طول عمر و افسانه «گورستان فیلها»
فیلها در اسارت میتوانند تا ۸۰ سال یا بیشتر عمر کنند، اما در طبیعت معمولاً حدود ۶۰ سال زندگی میکنند.
هیچ مدرک علمی معتبری وجود ندارد که نشان دهد فیلها در مکانهایی به نام «گورستان فیلها» جمع میشوند تا بمیرند؛ این باور یک افسانه رایج است.
مهاجرت و رفتارهای مرتبط
مهاجرت فیلها و نقش حافظه
فیلها بهصورت فصلی و بر اساس دسترسی به غذا و آب مهاجرت میکنند. در این جابهجاییها، حافظه قوی آنها نقش اساسی دارد، زیرا مسیرهای قدیمی و محل منابع آب را بهخوبی به خاطر میسپارند.
هوش فیلها نیز در کنار حافظهشان دیده میشود. برای نمونه، مشاهده شده که یک فیل با استفاده از عاجها و خرطومش پوست درختی را جدا کرده، آن را جویده و به شکل گلولهای بزرگ درآورده است. سپس این گلوله را در چاله آبی که قبلاً کنده بود قرار داده و روی آن را با شن پوشانده است. بعدتر همان فیل دیده شد که شن را کنار زد، گلوله را بیرون آورد و از آب نوشید. این رفتار میتواند نوعی ابزارسازی تلقی شود.
در یک پژوهش درباره فیلهای آسیایی در اسارت، شواهدی به دست آمد که نشان میدهد آنها قادرند خودشان را در آینه تشخیص دهند؛ قابلیتی که تنها در تعداد کمی از گونههای غیرانسانی دیده شده است.
مصرف غذا و نقش اکولوژیک
یک فیل بالغ روزانه حدود ۱۰۰ کیلوگرم غذا و ۱۰۰ لیتر آب مصرف میکند؛ و اگر حیوان گرسنه یا تشنه باشد، این مقدار میتواند دو برابر شود. این میزان مصرف باعث میشود فیلها عامل مهمی در اکوسیستم باشند؛ بهطوری که حضورشان میتواند ساختار زیستگاه را بهطور چشمگیر تغییر دهد.
اهمیت برای انسان
نقش فیل آسیایی در فرهنگ و کارهای انسانی
فیل آسیایی طی قرنهای طولانی در نقشهای آیینی، تشریفاتی و کاری اهمیت زیادی داشته است. از نظر فنی، فیلها هرگز به معنای واقعی اهلی نشدهاند، زیرا برخلاف گاو، اسب یا سگ، انسانها آنها را برای بهبود ویژگیهای دلخواه بهطور انتخابی پرورش ندادهاند. با این حال، شواهد تاریخی نشان میدهد که فیلهای آسیایی هزاران سال پیش رام شدهاند؛ از جمله در تمدن دره سند در هزاره سوم پیش از میلاد.
در محوطههای باستانی «موهنجو دارو» و «هاراپا» در پاکستان، نقشهایی روی سنگ صابون دیده میشود که فیلهایی را با پارچه بر پشت نشان میدهد؛ نشانهای از استفاده انسان از آنها.
عکس
در هند و میانمار، مربیان فیل، افرادی بسیار ماهر هستند که سالها با فیلها در تماس مستقیم زندگی میکنند. این مربیان تمام نیازهای حیوان را برآورده میکنند و میان انسان و فیل پیوندی عمیق شکل میگیرد.
کتابی کهن به نام «Hastividyarama»، که راهنمای سنتی تربیت فیلهاست، روشهای آموزشی را با جزئیات شرح میدهد و هنوز هم در برخی مناطق آسیا مورد استفاده قرار میگیرد. در گذشته، فیلها نقش اصلی را در صنعت چوببری جنوبشرق آسیا داشتند. امروزه همچنان نمادی از قدرت و شکوه هستند، اما بیشتر جای خود را به ماشینآلات دادهاند.
در آغاز قرن ۲۱، در تایلند و میانمار هر کدام حدود ۵۰۰۰ فیل در اسارت وجود داشت که بخشی از آنها همچنان در نقشهای سنتی و بخشی در صنعت گردشگری به کار گرفته میشدند.
در جنگهای تاریخی
مشهورترین نمونه استفاده از فیلها در جنگ، مربوط به هانیبال، فرمانده جوان کارتاژ است که از اسپانیا به ایتالیا از مسیر آلپ عبور کرد. او در سال ۲۱۸ پیش از میلاد با ۳۷ فیل حرکت کرد: ۳۶ فیل جنگل آفریقا و یک فیل آسیایی.
هر فیل مربی مخصوص خود را داشت. تنها فیل آسیایی، که فیل شخصی هانیبال بود و «سوروس» نام داشت، موفق شد خود را به ایتالیا برساند.
رامکردن
در قرن نوزدهم، در منطقهای که بعدها «کنگوی بلژیک» نام گرفت، فیلهای آفریقایی نیز رام شدند. این برنامه تربیتی به دستور «لئوپولد دوم، پادشاه بلژیک» آغاز شد و مربیان هندی با کمک فیلهای آسیایی این کار را انجام دادند. امروزه فیلهای آفریقایی عمدتاً برای حمل گردشگران در پارک ملی گارامبا به کار میروند و درآمد حاصل از این فعالیتها به حفظ و مدیریت پارک کمک میکند.
فیلها میتوانند ۶۰ دستور از انسانها بیاموزند.
برای تبدیل شدن به وسیلهای عجیب و غریب برای حمل و نقل گردشگران تایلندی و هندی، بچه فیلها در سن ۴ سالگی از مادرانشان گرفته میشوند. نوزادان از هر چهار پا بسته میشوند و برای چند روز در موقعیتی ناراحت کننده نگه داشته میشوند. چیزی شبیه به این است:
545635346567578.jpg
معمولاً این شکنجه چندین ماه طول میکشد، تا زمانی که بچه فیل بدون هیچ سوالی شروع به اطاعت از فرد کند. اگر حیوان بسیار لجباز باشد، به او زنجیرهایی با میخ بسته میشود - بنابراین هر حرکت حیوان باعث درد شدید او میشود.
346345353464756756786
گوشها آسیبپذیرترین قسمت بدن فیل هستند. اگر پاره شده باشند، به این معنی است که راننده با بیرحمی خاصی با فیل رفتار میکند.
در عین حال، یک فیل کاملاً برای سوار شدن بر پشت انسان سازگار نیست! بله، بزرگ و قوی به نظر میرسد، اما برخلاف اسب، ستون فقرات آن بسیار ضعیف است و در اصل برای بار طراحی نشده است! بنابراین، غولهایی که انسان را بر روی خود سوار میکنند، 3 برابر کمتر عمر میکنند! به جای ۷۰ سال مورد نیاز، حداکثر عمر آنها فقط 25 سال است.
اما همه چیز خیلی بد و غم انگیز نیست. در مراکز توانبخشی و باغ وحش ها، خود فیل ها با لذت یاد می گیرند! آنها نقاشی می کشند، از موسیقی قدردانی می کنند، با مردم بازی می کنند - تا زمانی که فرد با احترام به آنها رفتار کند. فیل ها به راحتی آموزش می بینند و این کار را نه برای غذا، بلکه به این دلیل که دوست دارند انجام می دهند.
حفاظت
در آغاز قرن بیستویکم، شمار فیلهای آسیاییِ باقیمانده در طبیعت به کمتر از ۵۰ هزار رأس رسیده بود. فیلهای آسیایی و آفریقایی به دلیل تخریب زیستگاه و شکار غیرقانونی در فهرست گونههای در معرض خطر قرار گرفتهاند.
بین سالهای ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۹ جمعیت فیلهای آفریقایی در طبیعت به بیش از نصف کاهش یافت؛ از حدود ۱٬۳۰۰٬۰۰۰ به ۶۰۰٬۰۰۰ رأس. بخشی از این کاهش شدید ناشی از تقاضای تجاری برای عاج بود.
با این حال، در برخی مناطق آفریقا، جمعیت فیلها همچنان فراوان است و برای جلوگیری از تخریب زیستگاه، در بعضی ذخیرهگاهها حذف کنترلشده جمعیت (culling) انجام میشود.
فیل حیوان ملی تایلند است.
ممنوعیت ۹ ساله تجارت عاج در سال ۱۹۹۷ برداشته شد و کشورهای بوتسوانا، نامیبیا و زیمبابوه اجازه یافتند مقدار محدودی از ذخایر عاج موجود در انبارهای دولتی خود را به ژاپن بفروشند. در سال ۲۰۰۰، آفریقای جنوبی نیز به این سه کشور جنوب آفریقا پیوست و اجازه یافت مقدار محدودی از عاجهای ذخیرهشده خود را عرضه کند.
هوش فیل
فیلها از جمله باهوشترین حیوانات موجود در جهان هستند. وزن مغز یک فیل در حدود ۵ کیلوگرم است و از نظر پیچیدگی پس از مغز نهنگها پیچیدهترین مغز در بین جانوران است. مغز این حیوان از نظر واکنش به احساسات گوناگون بسیار پیشرفته است و بنا بر تحقیقات انجام شده مشخص شده است که در زمینه تعقیب چندین سوژه در یک فضای سه بعدی فیل بر انسان برتری دارد. در عین حال این جانور بسیار نوعدوست نیز هست و در موارد زیادی به سایر موجودات زنده نیز کمک کرده است. مواردی از کمک فیلها به حیوانات در معرض خطر قرار گرفته نیز وجود دارد.
کمک به بیماران
از فیلها برای درمان بعضی بیماریهای روانی در انسانها بهره گرفته شده است. پزشکان در تایلند از فیلها برای بهبود کودکان مبتلا به اوتیسم و نیز کودکان نابینا کمک گرفتهاند تا این کودکان، که از ارتباطات اجتماعی گریزان هستند، وارد تعاملات اجتماعی شوند.
اشاره در قرآن
سوره فيل نوزدهمين سوره در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره كافرون نازل شده است. این سوره، صد و پنجمین سوره و از سورههای مکی قرآن که در جزء سیام جای گرفته است. این سوره به این دلیل سوره فیل نامیده شده که به داستان اصحاب فیل میپردازد؛ کسانی که به قصد خرابکردن کعبه از سرزمین خود حرکت کردند و خداوند، ابابیل را به سوی آنان فرستاد و ابابیل با باریدن کلوخهای سنگی بر سر آنان هلاکشان کردند.
سوره فيل چنان كه از نامش پيدا است اشاره به داستان تاريخى معروفى مىكند كه در سال تولد پيامبر اكرم صلياللهعليهوآله واقع شده، و خداوند خانه كعبه را از شر لشكر عظيم كفارى كه از سرزمين يمن سوار بر فيل آمده بودند حفظ كرد.
اين سوره يادآور آن داستان عجيب است كه بسيارى از مردم مكه آن را به خاطر داشتند، زيرا در گذشته نزديكى واقع شده بود.
يادآورى اين داستان هشدارى است به كفار مغرور و لجوج كه بدانند در برابر قدرت خدا كمترين قدرتى ندارند، خداوندى كه لشكر عظيم فيل را با آن پرندگان كوچك، و آن سنگريزههاى نيمبند (حجارة من سجيل) درهم كوبيد قدرت دارد كه اين مستكبران لجوج را نيز مجازات كند.
گردآورنده: دنیاها، دانشنامۀ فارسی | www.Donyaha.ir
