جایزه نوبل معتبرترین جایزه جهانی در حوزههای علمی، فرهنگی و صلح است که هر سال به افراد برجسته اهدا میشود.. جایزه نوبل در سال ۱۸۹۵، به وصیت کارخانهدار و شیمیدان سوئدی، آلفرد نوبل، مخترع دینامیت، پایهگذاری شد و از سال ۱۹۰۱ تاکنون اهدا میشود. جوایز نوبل هر سال در تاریخ ۱۰ دسامبر اهدا میشوند. این تاریخ به مناسبت سالروز درگذشت آلفرد نوبل، بنیانگذار این جایزه، انتخاب شده است. مراسم اهدا در دو شهر برگزار میشود:
- استکهلم، سوئد: برای جوایز فیزیک، شیمی، پزشکی، ادبیات و اقتصاد
- اسلو، نروژ: برای جایزه نوبل صلح
جوایز نوبل به برندگان آنها اعطا میشود که عبارت از یک مدال طلا، یک دیپلم سپاس و چکی است که مبلغ آن، بستگی به سود بنیاد نوبل در آن سال دارد.
طبق وصیت نوبل، پنج جایزه بهطور سالانه در رشتههای فیزیک، شیمی، فیزیولوژی و پزشکی، ادبیات و صلح؛ به افرادی تعلق میگیرد که بیشترین خدمت را به بشر کرده باشند. ششمین جایزه یعنی نوبل اقتصاد نیز در سال ۱۹۶۸ میلادی، توسط بانک مرکزی سوئد پایهگذاری شد که البته در لیست جوایز مرتبط با بنیاد نوبل جایی ندارد.
تاریخچه
آلفرد نوبل دریافت که اگر نیتروگلیسیرین جذب یک ماده خنثی مانند دیاتومایت گردد، در هنگام جابجایی به مراتب امنتر خواهد بود و آن مخلوط را در سال ۱۸۶۷ به نام دینامیت ثبت کرد. او برای این کار از ترکیب سه واحد نیتروگلیسیرین و یک واحد دیاتومایت (که متشکل از ۸۶٪ سیلیس، ۵٪ سدیم، ۳٪ منیزیم و ۲٪ آهن است.) به علاوه مقدار کمی کربنات سدیم استفاده کرد و آن را برای اولین بار در یک مراسم شکار در ردهیل، در سوری انگلستان به نمایش در آورد که مورد استقبال قرار گرفت.
در سال ۱۸۶۴ بر اثر انفجار یک کارگاه یکی از برادرانش کشته شد. با وجود مخالفت دولت کارگاه دیگری تاسیس کرد. او دینامیت را به منظور مصارف عامالمنفعه (راهسازی، ایجاد تونل، استخراج معادن و غیره) ابداع کرده بود ولی متوجه شد که برخی از متخصصین ناآگاه جهت ارضای امیال غیر انسانی سردمداران جامعه خویش کاربرد آن را به بیراهه کشانیده و از آن برای مقاصد تخریبی و کشت و کشتار افراد جامعه استفاده میکنند. از این رو دچار عذاب وجدان شد و از اینکه اختراع وی وسیله برای کشتار و خانمان براندازی شده است، احساس شرمساری کرد. از اینرو به فکر افتاد که برای پرداختن کفاره ارتکاب چنین گناهی تمام ثروتش را به کسانی که در راه بشریت بیشترین پژوهشها و خدمتها را ارائه دهند به صورت جوایزی که به جوایز نوبل شهرت یافته است.
جوایز پنجگانه + نوبل اقتصاد
جوایز نوبل از معتبرترین جوایز جهانی هستند که هر ساله به افرادی که دستاوردهای برجستهای در زمینههای مختلف داشتهاند، اهدا میشوند. در ادامه با جوایز پنجگانه اصلی نوبل و همچنین جایزه نوبل اقتصاد آشنا میشوید:
نوبل ادبیات
جایزه نوبل ادبیات یکی از پنج جایزه نوبل است و هرسال به نویسندهای داده میشود که به گفته آلفرد نوبل «برجستهترین اثر با گرایش آرمانخواهانه» را نوشته باشد. منظور از «اثر» معمولاً مجموعه کارهای نویسنده است، اگرچه گاه در متن مربوط به جایزه از آثار مشخص نیز نام برده شدهاست. آکادمی سوئد برنده را تعیین میکند و در اوایل اکتبر هرسال آن را اعلام میدارد.
نخستین جایزه نوبل ادبیات در سال ۱۹۰۱ به «سولی پرودوم» از فرانسه اعطا شد. مقدار این جایزه ۱۵۰٬۷۸۲ کرون سوئد بود که در ژانویه ۲۰۱۸ برابر با ۸٬۸۲۳٬۶۳۷٫۷۸ کرون برآورد شد.
برخی از مشهورترین برندگان جایزه نوبل ادبیات شامل نویسندگانی چون گابریل گارسیا مارکز، ارنست همینگوی، ویلیام فاکنر، پابلو نرودا و تونی موریسون هستند که آثارشان تأثیر عمیقی بر ادبیات جهان گذاشتهاند.
در ادامه، با تعدادی از برجستهترین برندگان نوبل ادبیات و آثار شاخص آنها آشنا میشوید:
| نام | کشور | سال دریافت | اثر شاخص یا سبک |
| ارنست همینگوی | آمریکا | ۱۹۵۴ | پیرمرد و دریا؛ سبک ساده و واقعگرایانه |
| گابریل گارسیا مارکز | کلمبیا | ۱۹۸۲ | صد سال تنهایی؛ بنیانگذار رئالیسم جادویی |
| ویلیام فاکنر | آمریکا | ۱۹۴۹ | آوای خشم؛ روایتهای پیچیده و روانشناختی |
| آلبر کامو | فرانسه | ۱۹۵۷ | بیگانه؛ فلسفه پوچگرایی و اگزیستانسیالیسم |
| پابلو نرودا | شیلی | ۱۹۷۱ | شعرهای عاشقانه و سیاسی؛ صدای مردم آمریکای لاتین |
| تونی موریسون | آمریکا | ۱۹۹۳ | محبوب؛ روایتهای قدرتمند از تجربه سیاهپوستان |
| هارولد پینتر | بریتانیا | ۲۰۰۵ | نمایشنامهنویس؛ دیالوگهای تنشزا و سکوتهای معنادار |
| دوریس لسینگ | بریتانیا | ۲۰۰۷ | دفترچه طلایی؛ فمینیسم و روانشناسی اجتماعی |
| باب دیلن | آمریکا | ۲۰۱۶ | ترانهسرا؛ برای تأثیر ادبی ترانههایش |
| یون فوسه | نروژ | ۲۰۲۳ | مینیمالیسم ادبی؛ نمایشنامهنویس و رماننویس برجسته |
زنان برنده نوبل ادبیات
در اینجا فهرست کامل زنان برجسته برنده جایزه نوبل ادبیات همراه با دلیل دریافت آن آمده است. این دلایل توسط آکادمی سوئد در زمان اهدای جایزه اعلام شدهاند و نشاندهنده تأثیر ادبی، اجتماعی یا فلسفی آثار این نویسندگان هستند. هان کانگ، اولین نویسنده زن آسیایی بود که جایزه نوبل ادبیات را دریافت کرد.
وی در سال ۲۰۱۶ به دلیل خلق رمان گیاهخوار برنده جایزه جهانی بینالمللی «من بوکر» شد.
تا سال ۲۰۲۵، تنها ۱۸ زن موفق به دریافت جایزه نوبل ادبیات شدهاند.
| نام | کشور | سال | دلیل دریافت |
| سلما لاگرلوف | سوئد | ۱۹۰۹ | به خاطر تخیل غنی، آرمانگرایی و سبک روایی نوآورانهاش |
| گراتزیا دلدا | ایتالیا | ۱۹۲۶ | به خاطر نوشتههای الهامبخش او که با تصویر واضح و تغییرپذیر زندگی او در جزیره زادگاهش و همدردی با مشکلات کلیِ بشری را به تصویر میکشد. |
| سیگرید اوندست | نروژ | ۱۹۲۸ | عمدتاً به خاطر توصیف قدرتمند خود از زندگی شمالی در قرون وسطی |
| پرل باک | آمریکا | ۱۹۳۸ | برای توصیف غنی و واقعاً حماسی خود از زندگی روستایی در چین و شاهکارهای زندگینامهای او |
| گابریلا میسترال | شیلی | ۱۹۴۵ | به خاطر شعرهای پرشور که بازتابی از احساسات انسانی و مبارزه برای عدالت اجتماعی هستند. |
| نلی زاکس | آلمان/سوئد | ۱۹۶۶ | برای شعرهایش که سرنوشت یهودیان را با قدرتی تأثیرگذار بازتاب میدهند. |
| نادین گوردیمر | آفریقای جنوبی | ۱۹۹۱ | برای آثارش که با صداقت و دقت، پیچیدگیهای جامعه آپارتاید را نشان میدهند. |
| تونی موریسون | آمریکا | ۱۹۹۳ | برای رمانهایی که با قدرت شاعرانه، تجربه سیاهپوستان آمریکا را به تصویر میکشند. |
| ویسواوا شیمبورسکا | لهستان | ۱۹۹۶ | برای شعرهایی که با دقت فلسفی و طنز ظریف، شرایط انسانی را بررسی میکنند.. |
| الفریده یلینک | اتریش | ۲۰۰۴ | برای جریان موسیقایی صدای زنانه در آثارش که کلیشههای اجتماعی را به چالش میکشند. |
| دوریس لسینگ | بریتانیا | ۲۰۰۷ | برای روایتهای حماسی از تجربه زنان، تمدنها و روان انسان |
| هرتا مولر | آلمان/رومانی | ۲۰۰۹ | برای تمرکز شاعرانه بر زندگی تحت دیکتاتوری و تبعید |
| الیس مونرو | کانادا | ۲۰۱۳ | برای استادانه نوشتن داستان کوتاه با ظرافت روانشناختی و واقعگرایی دقیق |
| سوتلانا الکسیویچ | بلاروس | ۲۰۱۵ | برای آثار مستند ادبی که صدای مردم را در تاریخ شوروی بازتاب میدهند. |
| اولگا توکارچوک | لهستان | ۲۰۱۸ | برای تخیل روایی، اشتیاق به عبور از مرزها و سبک روایی چندلایه |
| لوئیز گلیک | آمریکا | ۲۰۲۰ | به خاطر صدای شاعرانه متمایزش که با زیبایی زاهدانه، وجود فردی را جهانی میکند. |
| آنی ارنو | فرانسه | ۲۰۲۲ | برای شجاعت در کشف ریشهها، بیگانگی و محدودیتهای جمعی حافظه |
| هان کانگ | کره جنوبی | ۲۰۲۴ | برای نثر شاعرانهاش که آسیبهای تاریخی و شکنندگی انسان را آشکار میکند. |
نوبل صلح
اولین جایزه صلح نوبل، در سال ۱۹۰۱ بهطور مشترک به «فردریک پسی» و «آنری دونان» اعطا شد. آنها جایزه نقدی آن به مبلغ ۱۵۰٬۷۸۲ کرون سوئدی (معادل با ۷٬۷۳۱٬۰۰۴ کرون در سال ۲۰۰۸) را با یکدیگر به تساوی تقسیم نمودند.
آلفرد نوبل در وصیتنامه خود گفته است که این جایزه باید «به کسی داده شود که بهترین یا بیشترین کوشش را در راه برادری ملل یا انحلال با کاهش ارتشها یا تشکیل و ترغیب کنفرانسهای صلح کرده باشد.» جایزه نوبل صلح، تنها جایزه نوبلی است که در استکهلم داده نمیشود. این جایزه هر ساله در اسلو پایتخت نروژ اهدا میشود.
لینوس پاولینگ، برنده جایزه صلح نوبل در سال ۱۹۶۲، تنها کسی است که برنده بدون اشتراک دو جایزه نوبل شده است. او در سال ۱۹۵۴ جایزه نوبل در شیمی را دریافت کرده بود. ملاله یوسفزی جوانترین دریافتکننده این جایزه است که در سال ۲۰۱۴ و در ۱۷ سالگی موفق به دریافت جایزه صلح نوبل شد.
در سالهای ۱۹۱۴، ۱۹۱۵، ۱۹۱۶ و ۱۹۱۸ با توجه به جنگ جهانی اول اعطاء نشد. همچنین از سال ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۳ (۵ دوره) با توجه به جنگ جهانی دوم، جایزه صلح نوبل به کسی اعطاء نشد.
برخی از برندگان مشهور جایزه نوبل صلح شامل چهرههایی مانند مارتین لوتر کینگ، نلسون ماندلا، باراک اوباما، ملاله یوسفزی و سازمانهایی چون صلیب سرخ و پزشکان بدون مرز هستند که نقش مهمی در ترویج صلح، حقوق بشر و عدالت جهانی ایفا کردهاند.
در ادامه، با برخی از برجستهترین برندگان این جایزه آشنا میشوید:
| نام | کشور | سال دریافت | دلیل انتخاب |
| البرت شوایتزر | فرانسه/آلمان | ۱۹۵۲ | خدمات بشردوستانه در آفریقا و فلسفه احترام به زندگی |
| مارتین لوتر کینگ جونیور | آمریکا | ۱۹۶۴ | مبارزه بدون خشونت برای حقوق مدنی سیاهپوستان |
| دالایی لاما | تبت | ۱۹۸۹ | تلاش برای آزادی تبت و ترویج صلح جهانی |
| آنگ سان سو چی | میانمار | ۱۹۹۱ | مبارزه مسالمتآمیز برای دموکراسی در میانمار |
| نلسون ماندلا | آفریقای جنوبی | ۱۹۹۳ | پایان آپارتاید و ایجاد آشتی ملی |
| یاسر عرفات، اسحاق رابین، شیمون پرز | فلسطین و اسرائیل | ۱۹۹۴ | توافقنامه صلح اسلو |
| جیمی کارتر | آمریکا | ۲۰۰۲ | تلاشهای بشردوستانه و میانجیگری در منازعات بینالمللی |
| باراک اوباما | آمریکا | ۲۰۰۹ | تلاش برای تقویت دیپلماسی بینالمللی و همکاری میان ملتها |
| مالاله یوسفزی | پاکستان | ۲۰۱۴ | مبارزه برای حق آموزش دختران؛ جوانترین برنده نوبل صلح |
| دنیس موکوگه | کنگو | ۲۰۱۸ | درمان قربانیان خشونت جنسی در جنگها |
سازمانهای برنده
- کمیته بینالمللی صلیب سرخ (سه بار: ۱۹۱۷، ۱۹۴۴، ۱۹۶۳)
- سازمان پزشکان بدون مرز (۱۹۹۹)
- برنامه جهانی غذا (WFP) (۲۰۲۰)
- کمپین بینالمللی برای حذف سلاحهای هستهای (ICAN) (۲۰۱۷)
۱۹۴۸ جایزهای اعطاء نشد. (ضمن ادای احترام به گاندی که به تازگی به قتل رسیده، و جایزه نمیتوانست پس از مرگش به او تعلق گیرد؛ هیچ نامزد زنده مناسبی هم وجود نداشت)
زنان برنده صلح نوبل
در طول تاریخ، زنان برجستهای موفق به دریافت جایزه صلح نوبل شدهاند. این زنان از کشورهای مختلف و با فعالیت در حوزههای گوناگون، نقش مهمی در ترویج صلح، حقوق بشر و عدالت ایفا کردهاند.
در اینجا فهرست کامل زنان برنده جایزه صلح نوبل از آغاز تا امروز آمده است. این فهرست شامل زنانی است که بهطور فردی یا مشترک با دیگران این جایزه را دریافت کردهاند.
تا سال ۲۰۲۵، تنها ۱۸ زن موفق به دریافت جایزه نوبل صلح شدهاند.
| نام | کشور | سال دریافت | دلیل دریافت |
| برتا فون زوتنر | اتریش | ۱۹۰۵ | فعالیت در زمینه صلح و مخالفت با جنگ |
| جین آدامز | آمریکا | ۱۹۳۱ | بنیانگذار جنبش صلح زنان و فعالیتهای اجتماعی |
| امیلی گرین بالچ | آمریکا | ۱۹۴۶ | فعالیتهای صلحطلبانه و همکاری بینالمللی |
| بتی ویلیامز | بریتانیا | ۱۹۷۶ | نماینده جنبش صلح در ایرلند شمالی |
| مایرید ماگوایر | ایرلند شمالی | بنیانگذار جنبش صلح ایرلند | |
| آلوا میردال | سوئد | ۱۹۸۲ | برای کار خارقالعادهاش در مذاکرات خلع سلاح |
| آنگ سان سو چی | میانمار | ۱۹۹۱ | مبارزه بدون خشونت برای دموکراسی |
| ریگوبرتا منچو | گواتمالا | ۱۹۹۲ | بهخاطر عملکردش در جهت بهبود عدالت اجتماعی و آشتی قومی فرهنگی بر اساس احترام به حقوق بومیان |
| جودی ویلیامز | آمریکا | ۱۹۹۷ | بهجهت تلاششان برای ممنوعیت و پاکسازی مینهای ضدنفر |
| شیرین عبادی | ایران | ۲۰۰۳ | دفاع از حقوق بشر، بهویژه حقوق زنان و کودکان |
| وانگاری ماتای | کنیا | ۲۰۰۴ | تلاش برای توسعه پایدار، دموکراسی و صلح |
| الن جانسون سیرلیف | لیبریا | ۲۰۱۱ | تلاش برای صلح و توانمندسازی زنان |
| لیما گبویی | لیبریا | بسیج زنان برای پایان جنگ داخلی | |
| توکل کرمان | یمن | فعالیتهای صلحآمیز در انقلاب یمن | |
| ملاله یوسفزی | پاکستان | ۲۰۱۴ | مبارزه برای حق تحصیل دختران |
| نادیه مراد | عراق | ۲۰۱۸ | مبارزه با خشونت جنسی در جنگ |
| ماریا رسا | فیلیپین | ۲۰۲۱ | دفاع از آزادی بیان و روزنامهنگاری مستقل |
| ماریا کورینا ماچادو | ونزوئلا | ۲۰۲۵ | به خاطر تلاشهایش برای دموکراسی، حقوق بشر و مبارزه با استبداد در ونزوئلا |
نوبل شیمی
جایزه نوبل شیمی یکی دیگر از پنج جوایز نوبل است که هرسال از سوی آکادمی سلطنتی علوم سوئد اعطا میشود.
اولین جایزه نوبل شیمی در سال ۱۹۰۱ میلادی به «یاکوبوس هنریکوس وانتهوف» دانشمند هلندی برای کشف قوانین دینامیک شیمیایی و فشار اسمزی در محلولها اعطا شد. مقدار جایزه یاکوبوس، ۱۵۰۷۸۲ کرون بود که در دسامبر ۲۰۰۷ برابر با ۷٬۷۳۱٬۰۰۴ کرون است.
تاکنون این جایزه ۲۵ بار به افرادی اهدا شدهاست که در زمینه شیمی آلی مشارکت داشتهاند که بیش از هر زمینهای در شیمی است. فردریک سانگر (سالهای ۱۹۵۸ و ۱۹۸۰) و کارل شارپلس (سالهای ۲۰۰۱ و ۲۰۲۲) تنها افرادی هستند که ۲ بار موفق به دریافت این جایزه شدهاند. همچنین، از میان افرادی که موفق به دریافت جایزه نوبل شیمی شدهاند دو نفر موفق به کسب یک جایزه نوبل دیگر در زمینهای متفاوت شدهاند که آن دو نفر ماری کوری (فیزیک در سال ۱۹۰۳، شیمی در سال ۱۹۱۱) و لینوس کارل پاولینگ (شیمی در سال ۱۹۵۴، صلح در سال ۱۹۶۲) بودهاند.
برخی از مشهورترین برندگان جایزه نوبل شیمی شامل ماری کوری، لینوس پاولینگ، احمد زویِل، و جان بِنِت فینگان هستند که با کشفیات انقلابی خود مسیر علم شیمی را تغییر دادند.
جایزه نوبل شیمی در سالهای ۱۹۱۶، ۱۹۱۷، ۱۹۲۴٬۱۹۱۹، ۱۹۳۳، ۱۹۴۰، ۱۹۴۱، و ۱۹۴۲ به هیچ فردی اعطا نشد. که دلیل آن یا به علت عدم وجود اثر یا کشف مهمی مطابق با ضوابط نوبل و یا سالهای جنگ جهانی اول و دوم بوده است.
در ادامه، با تعدادی از برجستهترین برندگان این جایزه و دستاوردهایشان آشنا میشوید:
| نام | کشور | سال دریافت | دستاورد |
| رابرت هوبارد | آمریکا | ۱۹۸۶ | کشف پروتئینهای فتوسنتز؛ پیشرفت در زیستشیمی گیاهی |
| ژان-ماری لن | فرانسه | ۱۹۸۷ | طراحی مولکولهای فوقمولکولی؛ پایهگذار شیمی نانو |
| ماری کوری | فرانسه/لهستان | ۱۹۱۱ | کشف رادیوم و پولونیوم؛ پژوهش در رادیواکتیویته |
| لینوس پاولینگ | آمریکا | ۱۹۵۴ | پیوندهای شیمیایی و ساختار مولکولی؛ تنها فردی که دو نوبل غیرمشترک دارد. (صلح و شیمی) |
| احمد زویِل | مصر/آمریکا | ۱۹۹۹ | بنیانگذار شیمی فمتوثانیه؛ مشاهده واکنشهای شیمیایی در زمان بسیار کوتاه |
| جان بِنِت فینگان | آمریکا | ۲۰۰۴ | کشف کانالهای یونی در سلولها؛ تأثیر در زیستشناسی و داروسازی |
| فرانسوا بار-سینوسی و لوک مونتانیه | فرانسه | ۲۰۰۸ | کشف ویروس HIV (در حوزه پزشکی، اما با تأثیرات شیمیایی مهم) |
| آدا یونات | اسرائیل | ۲۰۰۹ | ساختار ریبوزومها؛ پیشرفت در درک سنتز پروتئین |
| ریچارد هندرسون | بریتانیا | ۲۰۱۷ | توسعه میکروسکوپ الکترونی کرایو؛ مشاهده ساختارهای زیستی در حالت طبیعی |
زنان برنده نوبل شیمی
این جایزه معتبر علمی، از سال ۱۹۰۱ تاکنون عمدتاً به مردان تعلق گرفته، اما زنان پیشگام نیز نقش مهمی در تحول علم شیمی ایفا کردهاند. این جایزه یکی از رقابتیترین جوایز علمی است که زنان در آن حضور محدودی داشتهاند، اما هر یک از این برندگان نقش مهمی در پیشرفت علم ایفا کردهاند. این زنان با کارهای نوآورانه خود در زمینههای مختلفی مانند زیستشناسی مولکولی، شیمی آلی، و بیوشیمی، تأثیرات عمیقی بر علم گذاشتهاند.
تا سال ۲۰۲۵، تنها ۸ زن موفق به دریافت جایزه نوبل شیمی شدهاند.
| نام | کشور | سال دریافت | دلیل دریافت |
| ماری کوری | فرانسه | ۱۹۱۱ | کشف رادیوم و پولونیوم و تحقیقات در زمینه رادیواکتیویته |
| ایرنه ژولیو-کوری (دختر ماری کوری) | فرانسه | ۱۹۳۵ | کشف رادیواکتیویته مصنوعی |
| دوروثی هاجکین | بریتانیا | ۱۹۶۴ | برای تخمینهایش درباره ساختار مواد مهم بیوشیمیایی به وسیله بلورنگاری |
| آدا یونات | اسرائیل | ۲۰۰۹ | برای پژوهشهایش در زمینه ساختار و عملکرد ریبوزوم |
| فرانسس آرنولد | آمریکا | ۲۰۱۸ | توسعه تکامل هدایتشده آنزیمها برای واکنشهای شیمیایی |
| امانوئل شارپنتیه | فرانسه | ۲۰۲۰ | توسعه فناوری ویرایش ژن CRISPR-Cas9 |
| جنیفر داودنا | آمریکا | توسعه فناوری ویرایش ژن CRISPR-Cas9 | |
| کارولین برتووزی | آمریکا | ۲۰۲۲ | توسعه شیمی بیوارتباطی برای مطالعه زیستشناسی سلولی |
نوبل فیزیک
جایزه نوبل فیزیک هرسال از سوی آکادمی سلطنتی علوم سوئد اعطا میشود. این جایزه بزرگترین جایزهای شناخته میشود که یک فیزیکدان میتواند آن را دریافت دارد.
تا سال ۲۰۲۵، جایزه نوبل فیزیک به ۲۳۰ نفر اهدا شده است. این آمار شامل همه دانشمندانی است که از سال ۱۹۰۱ تا ۲۰۲۵ موفق به دریافت این جایزه شدهاند. از جمله ۳ برنده جدید سال ۲۰۲۵: جان کلارک، میشل اچ. دوورت، و جان ام. مارتینیس. همچنین در این مدت ۶ بار کسی موفق به دریافت این جایزه نشد و در برخی سالها این جایزه به ۲ یا ۳ نفر اعطا شده است. از زمان آغاز این جایزه در سال ۱۹۰۱، در مواردی به دلیل جنگ یا نبود نامزد مناسب، هیچکس موفق به دریافت آن نشده است.
سالهایی که جایزه نوبل فیزیک اهدا نشد:
- ۱۹۱۶: به دلیل جنگ جهانی اول
- ۱۹۳۱: بدون اعلام دلیل مشخص
- ۱۹۳۴: بدون انتخاب نامزد مناسب
- ۱۹۴۰، ۱۹۴۱، ۱۹۴۲: به دلیل جنگ جهانی دوم
در این سالها، کمیته نوبل تصمیم گرفت هیچ جایزهای اهدا نکند، زیرا شرایط جهانی یا نبود دستاوردهای برجسته مانع از انتخاب برنده شد.
اولین جایزه نوبل فیزیک در سال ۱۹۰۱ میلادی به «ویلهلم کنراد رونتگن» برای کشف اشعه ایکس اعطا شد. جوانترین برنده نوبل فیزیک «لارنس براگ» است که در ۲۵ سالگی به همراه پدرش این جایزه را به خاطر تحلیل ساختار بلوری مواد با بکارگیری پرتو ایکس دریافت کرد.
از نکات جالب، پدر و پسرانی هستند که این جایزه را دریافت کردهاند و این رابطه خانوادگی تنها در رشته فیزیک دیده میشود. ویلیام براگ و پسرش لارنس براگ (سال ۱۹۱۵)، جوزف جان تامسون (سال ۱۹۰۶) و پسرش جورج پاگت تامسون (سال ۱۹۳۷)، مانه سیگبان (سال ۱۹۲۴) و پسرش کای سیگمان (سال ۱۹۸۱)، نیلز بوهر (سال ۱۹۲۲) و پسرش آگه بوهر (سال ۱۹۷۵) فیزیکدانان پدر و پسری بودهاند که تاکنون موفق به دریافت جایزه نویل شدهاند.
تا سال ۲۰۲۵، جایزه نوبل فیزیک به ۲۳۰ دانشمند از بیش از ۳۰ کشور جهان اهدا شده است. بیشترین سهم این جایزه متعلق به دانشمندان آمریکایی، بریتانیایی و آلمانی بوده است. در این میان، دانشمندان ژاپنی موفق به دریافت ۱۲ جایزه نوبل فیزیک شدهاند. این کشور یکی از موفقترین کشورهای آسیایی در کسب این جایزه معتبر علمی به شمار میرود.
برندگان مشهور جایزه نوبل فیزیک شامل چهرههایی مانند آلبرت اینشتین، ماری کوری، ریچارد فاینمن، و پیتر هیگز هستند که با کشفیات انقلابی خود درک ما از جهان را دگرگون کردند.
در ادامه، با برخی از برجستهترین برندگان این جایزه و دستاوردهایشان آشنا میشوید:
| نام | کشور | سال دریافت | دستاورد |
| ویلهلم رونتگن | آلمان | ۱۹۰۱ | کشف پرتو ایکس؛ اولین برنده نوبل فیزیک |
| ماری کوری | فرانسه/لهستان | ۱۹۰۳ (مشترک) | پژوهش در رادیواکتیویته؛ تنها زنی که دو نوبل دریافت کرده (فیزیک و شیمی) |
| آلبرت اینشتین | آلمان | ۱۹۲۱ | کشف اثر فوتوالکتریک؛ نه برای نسبیت، بلکه برای نظریه کوانتومی نور |
| ورنر هایزنبرگ | آلمان | ۱۹۳۲ | بنیانگذاری مکانیک کوانتومی و اصل عدم قطعیت |
| ریچارد فاینمن | آمریکا | ۱۹۶۵ (مشترک) | فرمولبندی الکترودینامیک کوانتومی؛ نمودارهای فاینمن |
| محمد عبدالسلام | پاکستان | ۱۹۷۹ (مشترک) | نظریه وحدت نیروی الکترومغناطیسی و ضعیف؛ اولین مسلمان برنده نوبل فیزیک |
| استیون واینبرگ و شلدون گلاشو | آمریکا | ۱۹۷۹ (مشترک) | نظریه الکتروضعیف؛ وحدت دو نیروی بنیادی |
| پیر-ژیل دوژن | فرانسه | ۱۹۹۱ | کشف فازهای ماده نرم مانند کریستالهای مایع |
| پیتر هیگز | بریتانیا | ۲۰۱۳ (مشترک) | پیشبینی بوزون هیگز؛ ذرهای که به ذرات دیگر جرم میدهد. |
| آندره گیم و کنستانتین نووسلف | بریتانیا | ۲۰۱۰ | کشف گرافن؛ مادهای دو بعدی با خواص خارقالعاده |
زنان برنده نوبل فیزیک
این جایزه یکی از سختترین جوایز علمی برای زنان بوده، اما هر یک از این دانشمندان تأثیر عمیقی بر علم فیزیک داشتهاند.
تا سال ۲۰۲۵، تنها ۵ زن موفق به دریافت جایزه نوبل فیزیک شدهاند.
| نام | کشور | سال دریافت | دلیل دریافت |
| ماری کوری | فرانسه | ۱۹۰۳ | برای تحقیقات در زمینه رادیواکتیویته (مشترک با هانری بکرل و پیر کوری) |
| ماریا ژئوپرت مایر | آمریکا | ۱۹۶۳ | برای کشف ساختار لایهای هسته اتم (مشترک با هانس جنسن) |
| دانا استریکلند | کانادا | ۲۰۱۸ | برای توسعه روش تولید پالسهای نوری فوقکوتاه با شدت بالا (مشترک با ژرار مورو) |
| آندرهآ اِم. گِز | آمریکا | ۲۰۲۰ | برای کشف یک جرم فوقسنگین در مرکز کهکشان راه شیری (مشترک با راینهارد گنزل و راجر پنروز) |
| ان لولیه | فرانسه | ۲۰۲۳ | برای پژوهشهای پیشگامانه در زمینه فیزیک آتوثانیه (مشترک با پیر آگوستینی و فرنتس کراوس) |
نوبل فیزیولوژی یا پزشکی
جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی یکی از جایزههای نوبل است که هر سال از سوی انستیتوی کارولینسکا اعطا میشود. این جایزه از ۱۹۰۱ تا کنون با وقفههایی اهدا گشته است. امیل آدولف فون برینگ، فیزیولوژیست آلمانی، برنده اولین جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی در سال ۱۹۰۱ به خاطر کشف سرم دیفتری بود.
برندگان مشهور جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی شامل چهرههایی مانند الکساندر فلمینگ، واتسون و کریک، باروخ بلومبرگ، و توماس سودهوف هستند که با کشفیات خود در زمینههای حیاتی مانند آنتیبیوتیکها، DNA، ویروسها و مغز، تأثیر عمیقی بر علم پزشکی گذاشتند.
در ادامه، با برخی از برجستهترین برندگان این جایزه آشنا میشوید:
| نام | کشور | سال دریافت | دستاورد |
| الکساندر فلمینگ | بریتانیا | ۱۹۴۵ | کشف پنیسیلین، نخستین آنتیبیوتیک مؤثر |
| جیمز واتسون و فرانسیس کریک | آمریکا و بریتانیا | ۱۹۶۲ | کشف ساختار مارپیچ دوگانه DNA |
| باروخ بلومبرگ | آمریکا | ۱۹۷۶ | کشف ویروس هپاتیت B و توسعه واکسن آن |
| رابرت گاژ | فرانسه | ۲۰۰۸ | کشف ویروس HIV (مشترک با لوک مونتانیه) |
| توماس سودهوف | آلمان/آمریکا | ۲۰۱۳ | کشف مکانیسمهای انتقال پیام در سیناپسهای عصبی |
| یوشینوری اوسومی | ژاپن | ۲۰۱۶ | کشف مکانیزم اتوفاژی (خودخواری سلولی) |
| دیوید جولیوس و آردم پاتاپوتیان | آمریکا | ۲۰۲۱ | کشف گیرندههای دما و فشار در سیستم عصبی |
| مری برانکو، فرد رامسدل، شیمون ساکاگوچی | آمریکا و ژاپن | ۲۰۲۵ | کشف سازوکار «تحمل ایمنی محیطی» برای جلوگیری از حمله سیستم ایمنی به بدن |
زنان برنده نوبل فیزیولوژی یا پزشکی
این جایزه یکی از مهمترین جوایز علمی جهان است که به دستاوردهای برجسته در حوزههای زیستشناسی، پزشکی و فیزیولوژی تعلق میگیرد. آمار برندگان زن در این رشته نشاندهنده شکاف جنسیتی قابل توجه در یکی از مهمترین جوایز علمی جهان است.
تا سال ۲۰۲۵، تنها ۱۴ زن موفق به دریافت جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی شدهاند.
| نام | کشور | سال دریافت | دلیل دریافت |
| گرتی کوری | آمریکا | ۱۹۴۷ | کشف مکانیسم تبدیل گلوکز به گلیکوژن |
| روزالین یالو | آمریکا | ۱۹۷۷ | به خاطر پیشبرد پرتوشناسی هورمونهای پپتیدی |
| باربارا مککلینتاک | آمریکا | ۱۹۸۳ | کشف عناصر ژنتیکی متحرک (ترانسپوزونها) |
| ریتا لوی مونتالچینی | آمریکا | ۱۹۸۶ | به خاطر کشف عامل رشد |
| گرترود بی. الیون | آمریکا | ۱۹۸۸ | برای کشف در اصول بنیادین داروشناسی |
| کریستیانه نوسلاین-فولهارت | آلمان | ۱۹۹۵ | کشف ژنهای کنترلکننده رشد جنینی در مگس سرکه |
| لیندا باک | آمریکا | ۲۰۰۴ | کشف گیرندههای بویایی و سازمان مغزی حس بویایی |
| فرانسواز باره سینوسی | فرانسه | ۲۰۰۸ | کشف ویروس HIV |
| الیزابت بلکبرن | استرالیا/آمریکا | ۲۰۰۹ | کشف تلومرها و آنزیم تلومراز |
| کارول گریدر | آمریکا | کشف تلومرها و آنزیم تلومراز | |
| می-بریت موزر | نروژ | ۲۰۱۴ | کشف سلولهای شبکهای در مغز که موقعیت فضایی را رمزگذاری میکنند. |
| تو یویو | چین | ۲۰۱۵ | کشف داروی آرتمیسینین برای درمان مالاریا |
| کاتالین کاریکو | مجارستان/آمریکا | ۲۰۲۳ | توسعه فناوری mRNA برای واکسنهای کووید-۱۹ |
| مری ای. برانکو | آمریکا | ۲۰۲۵ | برای اکتشافات در مورد ایمنی تحمل محیطی |
نوبل اقتصاد
جایزه علوم اقتصادی بانک مرکزی سوئد به یاد آلفرد نوبل که به جایزه نوبل اقتصاد معروف است، هر سال به پژوهشگران برجسته در علم اقتصاد اعطا میشود. برندگان این جایزه توسط آکادمی سلطنتی علوم سوئد انتخاب میشوند و هزینه آن توسط بانک مرکزی سوئد تامین میشود. این جایزه در سال ۱۹۶۸ و در سیصدمین سالگرد تأسیس بانک مرکزی سوئد بنیان نهاده شد و برای اولین بار در سال ۱۹۶۹ به دو اقتصاددان به نامهای «یان تینبرگن» از هلند و «راگنار فریش» از نروژ داده شد. آنها به خاطر توسعه و کاربرد مدلهای پویا در تحلیل فرآیندهای اقتصادی مورد تقدیر قرار گرفتند. این دستاوردها پایهگذار بسیاری از روشهای مدرن در اقتصاد کلان و برنامهریزی اقتصادی شدند.
جایزه نوبل اقتصاد، بخشی از جوایز پنجگانه نوبل که توسط آلفرد نوبل پایهگذاری شد، نیست.
برندگان مشهور جایزه نوبل اقتصاد شامل چهرههایی مانند پل کروگمن، آمارتیا سن، میلتون فریدمن، و کلودیا گلدین هستند که با نظریهها و پژوهشهای خود تأثیر عمیقی بر سیاستگذاری اقتصادی و درک ما از بازارها گذاشتهاند.
در ادامه، با برخی از برجستهترین برندگان این جایزه و دستاوردهایشان آشنا میشوید:
| نام | کشور | سال دریافت | دستاورد |
| میلتون فریدمن | آمریکا | ۱۹۷۶ | نظریه پولگرایی؛ تأثیر سیاستهای پولی بر تورم و رشد اقتصادی |
| آمارتیا سن | هند | ۱۹۹۸ | توسعه شاخصهای فقر، عدالت اجتماعی و اقتصاد رفاه |
| دانیل کانمن | آمریکا/اسرائیل | ۲۰۰۲ | بنیانگذار اقتصاد رفتاری؛ تصمیمگیری در شرایط عدم قطعیت |
| پل کروگمن | آمریکا | ۲۰۰۸ | نظریه تجارت بینالملل و جغرافیای اقتصادی |
| الینور استروم | آمریکا | ۲۰۰۹ | مدیریت منابع مشترک توسط جوامع محلی؛ نخستین زن برنده نوبل اقتصاد |
| رابرت شیلر | آمریکا | ۲۰۱۳ | تحلیل رفتار بازارهای مالی و نقش روانشناسی در اقتصاد |
| ژان تیرول | فرانسه | ۲۰۱۴ | تحلیل قدرت بازار و تنظیمگری در صنایع انحصاری |
| آنجوس دیتون | بریتانیا | ۲۰۱۵ | بررسی مصرف، فقر و رفاه در کشورهای در حال توسعه |
| کلودیا گلدین | آمریکا | ۲۰۲۳ | پژوهشهای تاریخی درباره نقش زنان در بازار کار و شکاف جنسیتی |
| دارون عجماوغلو، جیمز رابینسون، سایمون جانسون | آمریکا | ۲۰۲۴ | بررسی نقش نهادهای اجتماعی در شکوفایی اقتصادی کشورها |
زنان برنده نوبل اقتصاد
زنان کمتر موفق به دریافت جایزه نوبل اقتصاد شدهاند. از دلایل آن میتوان به ترکیبی از عوامل تاریخی، ساختاری و فرهنگی اشاره است. تا دهههای اخیر، زنان در بسیاری از کشورها به آموزش عالی و رشتههای اقتصادی دسترسی محدودی داشتند. دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی عمدتاً مردانه بودند و زنان کمتر در موقعیتهای پژوهشی قرار میگرفتند. همچنین بسیاری از زنان اقتصاددان در پروژههای مشترک با مردان فعالیت داشتند اما اعتبار اصلی به همکاران مرد داده میشد.
اقتصاد تا مدتها رشتهای مردانه تلقی میشد و زنان کمتر به آن جذب میشدند. حتی در دهههای اخیر، سهم زنان در مقاطع دکتری اقتصاد و هیئت علمی دانشگاهها کمتر از مردان بوده است. جایزه نوبل اقتصاد بیشتر به نظریهپردازان کلاسیک و مدلهای ریاضی تعلق گرفته، در حالی که بسیاری از زنان اقتصاددان در حوزههای کاربردی، اجتماعی و جنسیتی فعالیت داشتهاند که کمتر مورد توجه کمیته نوبل قرار گرفتهاند.
خوشبختانه در سالهای اخیر، با افزایش حضور زنان در اقتصاد و توجه به مسائل جنسیتی، شاهد رشد تعداد برندگان زن هستیم.
تا سال ۲۰۲۵، تنها ۳ زن موفق به دریافت جایزه نوبل اقتصاد شدهاند.
| نام | کشور | سال دریافت | موضوع تحقیقات |
| الینور اوستروم | آمریکا | ۲۰۰۹ | تحلیل شیوههای مدیریت منابع مشترک توسط جوامع محلی؛ نخستین زنی که این جایزه را دریافت کرد. |
| استر دوفلو | فرانسه/آمریکا | ۲۰۱۹ | پژوهشهای تجربی در زمینه کاهش فقر جهانی؛ دومین زن و جوانترین فرد دریافتکننده این جایزه تا آن زمان. |
| کلودیا گلدین | آمریکا | ۲۰۲۳ | بررسی تاریخی و تحلیلی بازار کار زنان و شکاف جنسیتی در درآمد؛ نخستین زنی که بهتنهایی این جایزه را دریافت کرد. |
جوانترین برندگان نوبل
جوانترین برنده نوبل در تمام رشتهها، ملاله یوسفزی، متولد ۱۹۹۷ در پاکستان (۱۷ سالگی، نوبل صلح) است. او دومین پاکستانی است که جایزه نوبل دریافت میکند. اکنون ملاله به نمادی الهامبخش برای میلیونها زن در کشورهای جهان سوم تبدیل شده است.
او به خاطر فعالیتهای مداومش برای دفاع از حق تحصیل دختران شناخته شده است. ملاله در کودکی به طور علنی از طالبان به خاطر محروم کردن دختران از تحصیل انتقاد میکرد و در وبلاگی برای بیبیسی زندگی خود را تحت رژیم تروریستی توصیف میکرد. در سال ۲۰۱۲، هنگام بازگشت از مدرسه به خانه، توسط شبهنظامیان از ناحیه سر مورد اصابت گلوله قرار گرفت اما جان سالم به در برد. پس از بهبودی، ملاله به مبارزه خود ادامه داد و با تأسیس صندوق ملاله، به دختران در مناطق جنگی کمک کرد تا به آموزش دسترسی پیدا کنند. او همچنین به پاس قدردانی از سهم بزرگش در حقوق بشر و آموزش، مدرک کارشناسی ارشد افتخاری از دانشگاه ادینبورگ دریافت کرد.
در ادامه، فهرست جوانترین برندگان جایزه نوبل به تفکیک رشته آمده است:
| رشته | نام | سن | سال دریافت | توضیح |
| ادبیات | رودیارد کیپلینگ | ۴۲ سال | ۱۹۰۷ | برای آثار ادبی برجستهاش |
| صلح | ملاله یوسفزی | ۱۷ سال | ۲۰۱۴ | برای مبارزه در راه آموزش دختران در پاکستان |
| شیمی | فردریک ژولیو کوری | ۳۵ سال | ۱۹۳۵ | به دلیل کشف و سنتز مصنوعی عناصر رادیواکتیو جدید (مشترک با همسرش ایرن ژولیو کوری) |
| فیزیک | ویلیام لورنس براگ | ۲۵ سال | ۱۹۱۵ | برای تحلیل ساختار بلورها با پرتو ایکس |
| پزشکی | فردریک بنتینگ | ۳۲ سال | ۱۹۲۳ | برای کشف انسولین |
| اقتصاد | استر دوفلو | ۴۶ سال | ۲۰۱۹ | برای پژوهشهای تجربی در کاهش فقر جهانی |
پیرترین برندگان نوبل
پیرترین برنده نوبل جان بی. گودیناف (۹۷ سالگی، نوبل شیمی) است. او استاد مهندسی مکانیک و علم مواد در دانشگاه تگزاس در آستین بود و نقش مهمی را در توسعه باتریهای لیتیوم-یون ایفا کرد. باتریهای او که امروزه در بسیاری از وسایل الکترونیکی استفاده میشوند، یک جایزه مشترک نوبل را برای وی به همراه داشت. گودیناف، روز یکشنبه ۲۵ ژوئن ۲۰۲۳ در سن ۱۰۰ سالگی درگذشت.
در ادامه، فهرست پیرترین برندگان جایزه نوبل به تفکیک رشته آمده است:
| رشته | نام | سن | سال دریافت | توضیح |
| ادبیات | دوریس لسینگ | ۸۸ سال | ۲۰۰۷ | برای آثار ادبیاش درباره تجربه زنان |
| صلح | ژوزف روتبلات | ۸۷ سال | ۱۹۹۵ | برای تلاش در زمینه خلع سلاح هستهای |
| شیمی | جان بی. گودایناف | ۹۷ سال | ۲۰۱۹ | برای توسعه باتریهای لیتیوم-یونی |
| فیزیک | آرتور اشکین | ۹۶ سال | ۲۰۱۸ | برای اختراع انبرک نوری |
| پزشکی | فرانسیس پیتون راوس | ۸۷ سال | ۱۹۶۶ | برای کشف نئوپلاسم ایجادشده از ویروسها |
| اقتصاد | لئونید هورویچ | ۹۰ سال | ۲۰۰۷ | برای طراحی سازوکارهای اقتصادی |
اعطای نوبل به مردگان!
از سال ۱۹۷۴، اساسنامه بنیاد نوبل تصریح میکند که جایزه نوبل نمیتواند پس از مرگ اعطا شود، مگر اینکه مرگ پس از اعلام جایزه نوبل اتفاق افتاده باشد. قبل از سال ۱۹۷۴، جایزه نوبل تنها دو بار پس از مرگ افراد، به آنها اعطا شده بود: به داگ هامرشولد (جایزه صلح نوبل ۱۹۶۱) و اریک آکسل کارلفلدت (جایزه نوبل ادبیات ۱۹۳۱).
از سال ۱۹۷۴ به بعد، به افراد درگذشته جایزه اهدا نشدهاست. ویلیام ویکری (۱۹۹۶، اقتصاد) پیش از آنکه جایزه را دریافت کند، درگذشت و این مسئله پس از آن بود که برنده شدن وی اعلام شده بود.
دست فروید هم به نوبل نرسید!
عصبشناس اتریشی و بنیانگذار روانکاوی، زیگموند فروید (۱۸۵۶-۱۹۳۹) ۳۲ بار (مجموع نامزدیهای ثبتشده در آرشیو نوبل) نامزد جایزه نوبل در فیزیولوژی یا پزشکی شد، اما هرگز این جایزه به او اعطا نشد. زیرا به نظر کمیته پزشکی جایزه نوبل، کارهای فروید هیچ ارزش علمی اثبات شدهای نداشتند. از دلایل احتمالی رد شدن او میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- بحثبرانگیز بودن نظریههای روانکاوی در آن زمان
- عدم پذیرش گسترده علمی از سوی جامعه پزشکی و زیستشناسی
- تمرکز نوبل پزشکی بر کشفیات تجربی و فیزیولوژیکی، نه نظریههای روانشناختی
جشنهای اهدای جوایز
کمیتهها و مؤسساتی که جزو هیات انتخاب جوایز هستند اغلب نام برندگان را در ماه اکتبر اعلام میکنند. این جوایز در یک مراسم رسمی که در ۱۰ دسامبر یعنی سالگرد درگذشت آلفرد نوبل برگزار میشود به برندگان اهدا میشوند.
مراسم جایزه صلح نوبل از ۱۹۰۵ تا ۱۹۴۶ در موسسه نوبل نروژ، پس از آن در ابتدا در دانشگاه اوسلو و از سال ۱۹۹۰ در عمارت شهرداری اوسلو برگزار شدهاست. سایر مراسمهای اهدای جوایز از سال ۲۰۰۵ در سالن کنسرت استکهلم برگزار شدهاند.
نهادهای برگزارکننده
فرهنگستان پادشاهی علوم سوئد: مسئول جوایز فیزیک و شیمی
مجمع نوبل در مؤسسه کارولینسکا: مسئول جایزه پزشکی
آکادمی سوئد: مسئول جایزه ادبیات
کمیته نوبل نروژ: مسئول جایزه صلح
بانک مرکزی سوئد: مسئول جایزه اقتصاد.
جوایز و مبلغ اهدایی
هر سال هر یک از جوایز حداکثر به سه نفر اهدا میشود. هر جایزه عبارتست از یک مدال طلا، یک دیپلم افتخار و مبلغی پول. در حال حاضر مبلغ اهدایی در حدود ۱۰ میلیون کرونای سوئد (اندکی بیش از یک میلیون دلار آمریکا) میباشد. اصولاً اهدای این مبلغ با این هدف صورت گرفتهاست که برندگان نوبل، به دور از فشار تامین هزینهها، به کار و پژوهش ادامه دهند. اما واقعیت اینست که بسیاری از برندگان، پیش از دریافت این مبلغ بازنشسته میشوند. اگر در یک گروه دو نفر برنده شوند، مبلغ نامبرده میان دو نفر نصف میشود. اگر شمار برندگان سه نفر باشد، کمیته اهدای جوایز مختار است که این مبلغ را بطور برابر میان سه نفر تقسیم کرده یا اینکه به یک از برندگان یکدوم و به هر یک از دو نفر دیگر یکچهارم مبلغ مذکور را اهدا کند. معمولاً دریافتکنندگان این مبلغ، آنرا برای اهداف علمی، فرهنگی یا انساندوستانه، وقف میکنند.
از سال ۱۹۰۲، شاه سوئد، بهجز جایزه صلح نوبل، رسماً کلیه جوایز را در استکهلم اهدا کردهاست. پادشاه اسکار دوم در ابتدا با اهدای جوایز بزرگ ملی به خارجیها مخالف بود، اما گفته میشود پس از آنکه به ارزش تبلیغاتی این جوایز برای کشورش پی برد نظرش عوض شد. اولین جایزه صلح نوبل در سال ۱۹۰۱ توسط رییس مجلس نروژ اهدا شد تا اینکه در سال ۱۹۰۴ کمیته نوبل نروژ تشکیل شد. پنج عضو این کمیته توسط پارلمان نروژ (استورتینگت) گمارده میشوند و انجام امور مقدماتی مربوط به داوری و نیز اهدای جایزه صلح نوبل بر عهده این کمیته است. اعضای این کمیته مستقل هستند و به قانونگزاران پاسخگو نمیباشند. اعضای دولت نروژ حق عضویت در این کمیته را ندارند.
وصیت نوبل
پایهگذاری جوایز نوبل در پی وصیت آلفرد نوبل شیمیدان، کارآفرین سوئدی و مخترع دینامیت صورت گرفت. آلفرد نوبل در طول زندگیاش چندین وصیتنامه نوشت. آخرین وصیتنامه وی در ۲۷ نوامبر سال ۱۸۹۵ اندکی بیش از یکسال قبل از مرگش نوشته شد. او در ۲۷ نوامبر سال ۱۸۹۵ وصیتنامه مذکور را در باشگاه سوئد-نروژ پاریس امضا کرد.
اختراع نوبل مستقیماً در ساخت مواد منفجره مورد استفاده قرار گرفت و او از استفاده نظامی از اختراعش به شدت ناراحت بود. گفته میشود درآن زمان، یک روزنامه فرانسوی به مناسبت مرگ «لودویگ» برادر نوبل، به اشتباه یک اعلامیههای درگذشت کودکان را به چاپ رساند و در آن آلفرد نوبل را «سوداگر مرگ» لقب داد؛ نوبل با خواندن این مطلب تصمیم گرفت که آخرین وصیتنامه خود را بنویسید. بر اساس این وصیتنامه، نوبل ۹۶ درصد از ثروت خود را به پایهگذاری مراسم اهدای پنج جایزه اختصاص داد:
کلیه داراییهای نقدشدنی اینجانب باید صرف امور زیر شود:
این سرمایه باید توسط مجریان وصیتنامه اینجانب، برای خرید اوراق بهادار مطمئن سرمایهگذاری شود تا از سود آن هر ساله به افرادی که در سالهای آینده به حال بشریت بهترین بهرهها را به ارمغان میآورند جوایزی اعطا شود. سود حاصل از سرمایه مذکور باید به ۵ قسمت مساوی تقسیم شده و به ۵ مورد اختصاص یابد: یک قسمت به شخصی که به مهمترین کشف یا اختراع در زمینه فیزیک دست زده باشد؛ یک قسمت به شخصی که به مهمترین کشف یا پیشرفت در زمینه شیمی دست زده باشد؛ یک قسمت به شخصی که به مهمترین کشف در زمینه فیزیولوژی یا پزشکی دست زده باشد؛ یک قسمت به شخصی که در عرصه ادبیات بارزشترین اثر را با گرایشی آرمانگرایانه خلق کرده باشد؛ و یک قسمت به شخصی که برای ایجاد برادری در میان ملتها و انحلال یا کاهش نیروهای نظامی یا برگزاری یا حمایت از همایشهای صلحطلبانه بزرگترین و بهترین کار را انجام میدهد.
جوایز فیزیک و شیمی باید توسط فرهنگستان علوم سوئد؛ جوایز فیزیولوژی و پزشکی توسط موسسه کارولین در استکهلم؛ جوایز ادبیات توسط فرهنگستان استکهلم و جوایز قهرمانان صلح توسط کمیتهای که توسط استورتینگ انتخاب شده اهدا شوند. خواسته آشکار من اینست که در اهدای این جوایز، ملیت شخص مورد توجه قرار نگیرد تا صرف نظر از آنکه او اهل اسکاندیناوی است یا نه، شایستهترین فرد این جایزه را دریافت کند.
معروف است که نوبل بعلت خصومتی که با یک دانشمند ریاضی داشت جایزه ریاضی تعیین نکرد. اگرچه وصیتنامه نوبل بنیانگذار این جوایز بود، اما طرح او کامل نبود و به دلیل پارهای موانع ۵ سال طول کشید تا بنیاد نوبل تاسیس شود در ۱۰ دسامبر سال ۱۹۰۱ اولین جوایز نوبل اهدا گردیدند.
روند پیشنهاد نامزد و انتخاب برنده
در مقایسه با سایر جوایز، روند پیشنهاد نامزد و انتخاب برنده جوایز نوبل طولانی و موشکافانه است. به همین دلیل است که در گذر سالها، جوایز نوبل به مهمترین و پروجههترین جوایز در نوع خود تبدیل شدهاند. فرمهایی که به منزله دعوتنامههای شخصی و اختصاصی است، به ۳۰۰۰ شخص منتخب ارسال میشوند تا از آنها برای اعلام نامزدی دعوت به عمل آید. به عنوان مثال بنیاد نوبل اعلام کردهاست که در مورد جایزه صلح ممکن است افراد زیر نامزد شوند:
- اعضای مجامع ملی و دولتهای کشورها
- اعضای دادگاههای بینالمللی
- رؤسای دانشگاهها
- اساتید علوم اجتماعی، تاریخ، فلسفه، حقوق و الهیات
- رؤسای موسسات تحقیقات صلح و موسسات سیاست خارجی
- افرادی که جایزه صلح نوبل را دریافت کردهاند.
- اعضای هیات مدیره سازمانهایی که جایزه صلح نوبل دریافت کردهاند.
- اعضای فعال یا اعضای سابق کمیته نوبل نروژ
- مشاورانی که سابقاً توسط کمیته نوبل نروژ منصوب شدهاند.
برای جوایز دیگر نیز، این شرایط حکمفرما هستند.
مهلت دقیق اعلام نامزدی ۳۱ ژانویه است. اعلام نامزدی توسط خود شخص از درجه اعتبار ساقط است. همچنین افرادی که زنده هستند میتوانند نامزد دریافت این جایزه شوند. بر خلاف بسیاری جوایز دیگر، نامزدهای دریافت جایزه نوبل بطور علنی معرفی نمیشوند و هرگز به آنها اعلام نمیشود که آنها برای دریافت جایزه مورد نظر هستند. موارد ثبت شده به مدت پنجاه سال مهروموم میشوند.
پس از اتمام مهلت اعلام نامزدی، یک کمیته موارد نامزدی را جمعآوری میکند تا به فهرست اولیهای که از ۲۰۰ نامزد تشکیل شده برسد. این فهرست برای کارشناسان منتخب در حوزه کار هر یک از نامزدها فرستاده میشود تا اینکه فهرست مذکور به ۱۵ نامزد نهایی محدود شود. پس از آن گزارشی را به پیوست نظرات مربوطه تهیه میکند و آنرا به آکادمی یا بر حسب زمینه جایزه به دیگر نهاد مربوطه میفرستد. برای روشنتر شدن اینکه این موسسات در چه حد و اندازهای هستند، مجمع جایزه پزشکی را مثال میزنیم که ۵۰ عضو دارد. اعضای موسسه تشکیل جلسه میدهند و برای انتخاب برنده(ها) جایزه رایگیری میکنند. روند انتخاب برنده نهایی در بین زمینههای گوناگون اندکی با هم متفاوت است. برای نمونه در ادبیات به ندرت به بیش از یک نفر جایزه اهدا میشود اما سایر جایزهها معمولاً برای چند نام در نظر گرفته میشوند.
به رسمیت نشناختن موفقیتهای مشابه
در فاصله سالهای ۱۹۳۷ تا ۱۹۴۸، مهاتما گاندی پنج بار نامزد دریافت جایزه نوبل شد اما هیچگاه جایزهای دریافت نکرد. تحقیقات نشان میدهد که مقامات مسئول قصد داشتند در سال ۱۹۴۸جایزه نوبل را به وی اهدا کنند؛ با این حال وی در همان سال ترور شد. گفته میشود کمیته در همان سال برای وی جایزه پس از وفات در نظر گرفت اما سرانجام این تصمیم را منتفی کرد و در عوض تصمیم گرفت که در آن سال جایزه نوبل را به هیچکس اهدا نکند.
یکی دیگر از نقاط مورد اختلاف، قوانین سختگیرانهای است که با ارائه همزمان جایزه به بیش از سه نفر مخالفت میکند. در مواردی که جایزه برای ارج نهادن به موفقیت کار تیمی که بیشتر از سه نفر است در نظر گرفته میشود، ناگزیر یک یا چند نفر از دریافت جایزه محروم میشوند. به عنوان مثال در سال ۲۰۰۲، جایزهای که به دلیل پیشرفتهای صورت گرفته در زمینه طیفسنجی تودهای در شیمی پروتئین به کویچی تاناکا و جان فن اهدا شد تلاشهای فرانس هیلنکامپ و مایکل کاراس را از موسسه شیمی فیزیک و نظریهای دانشگاه فرانکفورت را به رسمیت نشناخت.
همچنین، قانون عدم ارائه جوایز به اشخاص متوفی، اغلب موفقیتهای کسانی را که پیش از دریافت جایزه در پیشبرد آن رویداد علمی خاص همکاری داشتهاند را به رسمیت نمیشناسد. به عنوان مثال در سال ۱۹۵۳، روزالیند فرانکلین در کشف ساختار DNA به پیشرفتهای مهمی رسید اما وی در سال ۱۹۵۸ در پی ابتلا به سرطان تخمدان درگذشت و در سال ۱۹۶۲ جایزه نوبل به فرانسیس کریک، جیمز دی واتسون و موریس ویلکینز (یکی از همکاران فرانکلین) اهدا شد.
جایزه نوبل فیزیک در سال ۲۰۰۵ و بویژه برنده شناختن روی گلابر و برنده ندانستن جورج سودارشان انتقادات فراوانی را به همراه آورد. در حالیکه نقل قولهای ارئه شده در مقاله گلابر در سال ۱۹۶۳ نشان میدهند که کار وی از منابع بیشتری بهره برده، اما کاملاً روشن است که مقالههای هر دو فیزیکدان، در زمینه نورشناسی کوانتوم و فرضیه همگرایی تاثیر بسزایی داشتهاست. متأسفانه در این مورد نیز درگذشت لن ماندل و دان والز که به پیشبرد موارد مذکور کمکهای فراوانی کرده بودند، باعث شد این دانشمندان نیز از گردونه حذف شوند.
همچنین جایزه نوبل شیمی در سال ۲۰۰۰ برای «کشف و پرورش پولیمرهای آلی رسانا»، اکتشاف پولیمرهای درهم تنیده انتقال شارژی با همان سطح رسانایی بالا، که قبلاً کشف آن توسط ویس ات آل در گزارش وی در سال ۱۹۶۳ در مورد رسانایی بالای پولیپیرول اکسید شده آیودین دارشده و نیز گزارش قبلی وی در مورد یک ابزار الکترونیکی آلی با رسانایی بالا اعلام شده بود را نادیده گرفت.
آنها که به نوبل نه گفتند !!
در صدر این مقاله یادی از مهاتما گاندی اسطوره و نماد آزادی و مبارزه با استعمار قرار دارد که در تاریخ نوبل ۵ بار برای دریافت جایزه صلح نوبل نامزد شد. گاندی به خاطر مبارزه مداوم برای آزادی کشورش و در عین حال تلاش بی وقفه برای زدودن زنگار خشونت از چهره جامعه کثیرالادیان هند همیشه مورد توجه آکادمی نوبل بود و از جمله در همان سال ۱۹۴۸ که به دست عوامل انگلیسی ترور شد نامزد دریافت نوبل صلح بود اما آکادمی نوبل در کمال حیرت هیچگاه این جایزه را به گاندی ندادند.
شاید بر همین مدار بوده که وقتی در سال ۱۹۷۳ جایزه صلح نوبل به «له دوک تو» سیاستمدار ویتنامی رسید او از دریافت آن سرباز زد و در صحبتهای صریحی گفت: در کشور من صلحی وجود ندارد. این سخنان در اوج بحران ویتنام و در شرایطی گفته شد که له دوک تو و هنری کیسینجر به خاطر تلاش برای خاموش کردن آتش جنگ ویتنام به صورت مشترک جایزه صلح را گرفته بودند اما له دوک تو با رد جایزه توجه جهانیان را به ضربه جبران ناپذیر این جنگ بر چهره کشورش خود جلب کرد.
دیگر چهره جهانی که از دریافت جایزه نوبل طفره رفته «ژان پل سارتر» فیلسوف بزرگ فرانسوی است که در سال ۱۹۶۴ نوبل ادبیات را هم به روال عادت خود در رد جوایز و افتخارات سازمانهای ادبی و فرهنگی نپذیرفت. این حرکت در آن سالها نوعی اعتراض به رگه نامرئی اندیشههای سرمایهداری بود که معاصرین سارتر در عناوین و افتخارات رسمی تشخیص میدادند.
آلمان نازی هم در فاصله سالهای ۱۹۳۶ تا زمان سقوط هیتلر جایزه نوبل را تحریم کرده و دولت این کشور به برندگان این جایزه از جمله برندگان نوبل شیمی و نوبل پزشکی اجازه سفر به استکهلم و دریافت جایزه شان را نمیداد. کارل فون اوسیتسکی، ریچارد کوهن، آدولف بوتنانت و گرهارد دوماگ مجبور شدند تا سال ۱۹۴۶ صبر کنند و پس از شکست آلمان و مرگ هیتلر برای دریافت جایزه به سوئد بروند.
همچنین نویسنده روسی رمان «دکتر ژیواگو»، بوریس پاسترناک، (جایزه ادبیات نوبل ۱۹۵۸) ابتدا جایزه را پذیرفت، اما تحت فشار شدید دولت شوروی مجبور شد آن را رد کند.
جای خالی جایزه ریاضیات
دلایل فراوانی وجود دارد که چرا نوبل برای ریاضیات جایزهای در نظر نگرفت. در وصیتنامه نوبل از ارائه جوایز به آندسته از «اکتشافات و اختراعاتی» صحبت به میان آمده که برای نوع بشر در عمل بیشترین فایده را داشتهاند، و به احتمال جنبه عملی این کارها بیش از جنبه تئوریک آن مورد نظر بودهاست. در نتیجه ریاضیات علمی نبود که به حال بشریت فایدهای عملی داشته باشد؛ چیزی که اساس تشکیل بنیاد نوبل را تشکیل میداد.
یک دلیل احتمالی دیگر این بود که پیش از آن در اسکاندیناوی یک جایزه مشهور برای ریاضیات وجود داشت. جوایزی که در آن زمان در زمینه ریاضیات داده میشد، عمدتاً به دلیل تلاشهای «گوستا میتاگ-لفلر» بود که بنیانگذار نشریه «اکتا متمتیکا» بود و این نشریه پس از گذشت یک قرن همچنان یکی از مهمترین نشریات ریاضی در جهان است. او با استفاده از نفوذش در استکهلم، شاه اسکار دوم را متقاعد کرد تا رقابتهای جایزهداری را ترتیب داده و از ریاضیدانان برجسته سراسر اروپا از جمله هرمیت، برتراند، ویرستراس و پوانکاره تقدیر بعمل آورد.
اغلب گفته میشود دلیل آنکه نوبل از ارائه جایزه به ریاضیات خودداری کرد این بود که همسرش با میتاگ لفلر روابط نامشروع داشت. البته این داستان یک دروغ محض است زیرا نوبل هیچگاه ازدواج نکرده بود. درسال ۲۰۰۱، دولت نروژ ارائه «جایزه آبل» را در زمینه ریاضیات آغاز کرد تا جای خالی جایزه ریاضی نوبل را پر کند. جایزه شاو نیز که اهدای آن در سال ۲۰۰۴ آغاز شده و به جایزه نوبل شباهت دارد، در زمینه علوم ریاضی اعطا میشود.
مدال فیلدز اغلب به «جایزه نوبل ریاضی» تشبیه میشود، اما از آنجا که این جایزه به ریاضیدانان زیر چهل سال محدود میشود، این مقایسه چندان مناسب نیست. جایزه کرافورد در زمینه ریاضی، مانند جوایز علمی نوبل، توسط آکادمی سلطنتی سوئد اعطا میشود. بطور کلی، این جایزه معادل جوایز علمی نوبل است.
مریم میرزاخانی در سال ۲۰۱۴ به دلیل کنشگری در زمینه «دینامیک و هندسه سطوح ریمانی و فضاهای پیمانهای آنها» برنده مدال فیلدز شد که بالاترین جایزه در ریاضیات است. وی نخستین زن و ایرانی برندهٔ مدال فیلدز است. زمینه تحقیقاتی او مشتمل بر نظریه تایشمولر، هندسه هذلولوی، نظریه ارگودیک و هندسه سیمپلکتیک بود.
دانستنیها
تا امروز، تنها ۴ نفر در تاریخ موفق شدهاند که دوبار جایزه نوبل را دریافت کنند. این افراد در رشتههای مختلف علمی و صلح جهانی نقش برجستهای داشتهاند.
در ادامه، با این افراد و جوایزشان آشنا میشویم:
ماری کوری (Marie Curie)
جایزه نوبل فیزیک (۱۹۰۳): بههمراه همسرش پیر کوری برای پژوهش در زمینه رادیواکتیویته.
جایزه نوبل شیمی (۱۹۱۱): برای کشف عناصر رادیوم و پولونیوم و بررسی خواص آنها.
تنها زنی که دو جایزه نوبل در دو رشته علمی متفاوت دریافت کرده است.
لینوس پاولینگ (Linus Pauling)
جایزه نوبل شیمی (۱۹۵۴): برای تحقیقات بنیادی در پیوندهای شیمیایی و ساختار مولکولی.
جایزه نوبل صلح (۱۹۶۲): برای فعالیتهای ضد جنگ هستهای و تلاش در راستای خلع سلاح جهانی.
تنها فردی که دو جایزه نوبل غیر مشترک دریافت کرده است.
جان باردین (John Bardeen)
جایزه نوبل فیزیک (۱۹۵۶): برای اختراع ترانزیستور.
جایزه نوبل فیزیک (۱۹۷۲): برای نظریه ابررسانایی (BCS Theory).
تنها فردی که دو بار جایزه نوبل فیزیک گرفته است.
فردریک سانگر (Frederick Sanger)
جایزه نوبل شیمی (۱۹۵۸): برای تعیین ساختار انسولین.
جایزه نوبل شیمی (۱۹۸۰): برای توسعه روش تعیین توالی DNA.
تنها فردی که دو بار جایزه نوبل شیمی دریافت کرده است.
تنها خواهر-برادرانی که برنده جایزه نوبل شدند، جان تینبرگن (اقتصاد ۱۹۶۹) و برادر کوچکترش نیکو تینبرگن (پزشکی، ۱۹۷۳) بودند.
تاکنون دو نفر برنده هر دو جایزه اسکار و نوبل بودهاند. جرج برنارد شاو از ایرلند در سال ۱۹۲۵ جایزه نوبل ادبیات و در سال ۱۹۳۸ برای نگارش فیلمنامه اقتباسی پیگمالیون (Pygmalion) که بر اساس نمایشنامه خودش بود، جایزه اسکار را به خود اختصاص داد و ال گور آمریکایی که در سال ۲۰۰۷ نوبل صلح را به خاطر تلاش برای پایان جنگ عراق و برای مستندش به نام یک حقیقت ناراحتکننده در باب اثر گلخانهای و گرم شدن زمین موفق به دریافت جایزه اسکار بهترین فیلم مستند (۲۰۰۷) و برای نسخه صوتی کتابش یک حقیقت ناراحتکننده برنده جایزه گرمی بهترین متن صوتی (۲۰۰۹) شدهاست.
افتخار و مرگ
به افتخار نوبل عنصر شماره ۱۰۲ جدول تناوبی عناصر را نوبلیم (Nobelium) نام نهادند. وی در سان رمو یکی از شهرهای ایتالیا در سال ۱۸۹۶ درگذشت.
گردآورنده: دنیاها، دانشنامۀ فارسی | www.Donyaha.ir
