شامپانزه
شامپانزه نام رایجی برای دو گونه کپی در سردهٔ پان است. رود کنگو دیوار حائلی میان زیستگاه طبیعی دو گونهٔ شامپانزه ها است :
- شامپانزه معمولی (غرب و مرکز آفریقا)
- بونوبو (جنگلهای جمهوری دموکراتیک کنگو)
شامپانزه ها همانند گوریل‌ها، انسانها و اورانگوتان‌ها عضوی از خانوادهٔ میمون‌های آدم‌وار هستند. شامپانزه ها حدود ۶ میلیون سال پیش از فرگشت انسان جدا شده‌اند، و در حال حاضر دو گونه شامپانزهٔ موجود نزدیکترین خویشاوندان زندهٔ انسانها هستند. دو گونهٔ شامپانزهٔ معمولی و بونوبو (شامپانزهٔ کوتوله) نزدیک به ۱ میلیون سال پیش از هم جدا شده‌اند.
نوع اول : شامپانزه معمولی
نام شامپانزه معمولاً به این نوع شامپانزه اطلاق می‌شود که به شامپانزه معمولی شهرت دارد. این شامپانزه که به شامپانزه قوی هیکل آدم نما شهرت دارد بسیار از انسان قوی تر است و در آفریقا زیست می‌کند.با اینکه از نخستینهایی مثل گوریل و اورانگوتان کوچکتر است اما از هر دوی آنها باهوش تر می‌باشد. شامپانزه ها نزدیکترین حیوان از نظر نقشه ژنی به انسان هستند.
شامپانزه معمولی دارای چند زیرگونه است:
- شامپانزه مرکزی که در کشورهای کامرون، مرکز آفریقا در کشورهایی مثل گابون و کنگو زیست می‌کند.
- شامپانزه غربی که در کشورهای مثل مالی ٬ گینه ٬ سیرالئون ٬ لیبریا ٬ ساحل عاج ٬غنا و نیجریه زندگی می‌کند.
- شامپانزه نیجریه کامرونی.
- شامپانزه شرقی که در کشورهای جمهوری آفریقای مرکزی ٬ سودان ٬ کنگو ٬ اوگاندا ٬ رواندا ٬ بروندی ٬ تانزانیا و زامبیا زیست می‌کنند.
شامپانزه ها در جنگلهای استوایی و ساواناهای مرطوب غرب و مرکز آفریقا زیست می‌کنند. آنها در گذشته در مناطق وسیع تری زیست می‌کردند اما زیستگاههای آنها به سرعت از بین رفت.
شامپانزه بالغ وزنی در حدود ۴۰ تا ۶۵ کیلوگرم دارد.قد نرها می‌تواند تا ۱۶۰ سانتیمتر هم برسد، ماده‌ها قدشان به ۱۳۰ سانتیمتر می‌رسد.اگر چه آنها از انسانها کوچکتر هستند اما زورشان ۵ تا ۶ برابر انسانهاست و علت این امر نیز این است که ماهیچه‌های شامپانزه ها و دیگر نخستینها مثل گوریل فعال تر از انسانهاست.مثلا در سال ۱۹۲۴ در باغ وحشی در نیویورک قدرت شامپانزه‌ای با نیروسنج ٬سنجیده شد شامپانزه مزبور ۷۵ کیلوگرم وزن داشت اما نیروی کششی برابر با ۳۸۴ کیلوگرم ا بر دستگاه وارد کرد و این در حالی است که این رقم برای انسانی در همین وزن معادل ۹۵ کیلوگرم می‌باشد.شامپانزه دیگری به وزن ۶۱ کیلوگرم در همان باغ وحش در موقع عصبانیت توانست تنها با دست راستش نیروی معادل ۵۷۲ کیلوگرم را بر دستگاه وارد کند.
بدن شامپانزه از موهای قهوه‌ای تیره و ضخیمی پوشیده شده است، این موها در تمام بدن بجز کف دستها و پاها، صورت، انگشتها، پنجه پا وجود دارد.صورتش به مرور که رشد می‌کند موهای خاکستری رنگی در می‌آورد.شامپانزه دم ندارد و اندامش شبیه انسان است با این تفاوت که به جای ۱۲ جفت دنده که در انسان وجود دارد این حیوان ۱۳ جفت دنده دارد.در هر پایش دو انگشت شصت وجود دارد که در طرف مقابل هم قرار دارند که به وسیله آن می‌تواند هر جایی را که می‌خواهد به دقت بگیرد.دوره آبستنی ایشان ۸ ماه است.بچه را در سه سالگی از شیر می‌گیرند و در حقیقت تا چندین سال بچه در کنار مادرش می‌ماند.شامپانزه ها در ۸ تا ۱۰ سالگی به بلوغ رسیده و آماده جفت گیری می‌شوند و عمرشان تا ۵۰ سال هم می‌رسد.
تغذیه
هرچند که شامپانزه ها جزو حیوانات همه چیز خوار به حساب می‌آیند اما تغذیه اصلی آنها از گیاهان است.آنها برگ درختان، میوه‌ها، دانه و تخم گیاهان و انواع قارچ را می‌خورند و برای تکمیل سبد غذایی خود اقدام به شکار برخی از حشرات کوچک مثل موریانه‌ها و حتی خوردن گوشت توله پلنگها و بوزینه‌ها می‌کنند.البته کشتن توله پلنگ بیشتر از اینکه اقدامی در جهت تغذیه باشد در جهت پیشگیری است زیرا پلنگها از دشمنان اصلی شامپانزه ها در طبیعت هستند چون هم سرعت بالایی دارند هم توانایی بالا رفتن از درخت را دارند.گاهی شامپانزه ها به صورت دست جمعی به شکار میمون قرمز غربی می‌روند.مستنداتی از آدم خواری شامپانزه ها هم وجود دارد که البته زیاد اهمیتی ندارند.در موارد نادری هم مشاهده شده که اگر فرصت مناسب باشد به بچه انسان حمله می‌کنند و می‌خورند.
شامپانزه های غرب آفریقا تنها حیوانی هستند که مانند انسان در طول روز از ابزار به طور عادی استفاده می‌کنند. شامپانزه هایی در سنگال دیده شده که برای شکار شاخه درختی را شکسته و پوستش را کنده و یک طرف آن را با دندان تیز کردند و از آن نیزه ساختند و به وسیله آن «گالاگوس» که نوعی بوزینه کوچک است را هنگامی که در شکاف درختان خوابیده شکار کردند.
عادات شامپانزه معمولی
شامپانزه ها در اجتماع و با یکدیگر و در یک گروه زندگی می‌کنند که ممکن است از ۱۵ تا ۲۰ شامپانزه را شامل شود اما وقتشان را صرف گشتن با تنها چند شامپانزه می‌کنند.شامپانزه ها موجوداتی درخت زی و زمین زی هستند و هم بر روی زمین هم بروی درخت به طور مساوی زندگی می‌کنند.بر روی زمین چهار دست و پا راه می‌روند و فقط می‌توانند مسافت کوتاهی روی دو پا راه بروند.شامپانزه مانند گوریل حیوانی پنجه رو است پ تفاوت راه رفتنش با دیگر نخستینهایی مثل اورانگوتان و بونوبو در این است که از قسمت بیرونی کف پاهایش برای حرکت کردن استفاده می‌کند.
شامپانزه ها در جامعه‌ای گسسته از هم زندگی می‌کنند و همه اعضای گروه همیشه با هم و در کنار هم نیستند.جفت گیری بی قاعده‌است و گروههایی که ممکن است به وجود بیاید به این صورت می‌باشند:گروهی تماما نر، ماده‌های بالغ و فرزندانشان، گروهی شامل هر دو جنس نر و ماده ٬یک ماده و فرزندش یا حتی یک شامپانزه منفرد. نرها در هسته اصلی اجتماع شامپانزه ها می‌باشند در گروه می‌گردند و مواظب اعضای گروه هستند و همچنین به دنبال غذا می‌گردند.در میان نرها نیز یک سلسه مراتب قدرت رعایت می‌شود. ساختار غیر معمولی جوامع از هم گسسته شامپانزه ها اینگونه‌است یک گروه در درون گروه اصلی نوعی خودمختاری دارد و خودشان فارغ از گروه اصلی از خودشان دفاع می‌کنند یا استراحت می‌کنند. در واقع شامپانزه ها همزمان با حضور در گروه اصلی نوعی استقلال شخصی هم دارند.
در نتیجه یک شامپانزه تنها خودش به تنهایی به دنبال غذا می‌گردد یا در گروههای کوچکتر(در مقابل گروه بزرگتر که همه در آن هستند و در داخل این گروه آن گروه کوچکتر تشکیل می‌شود). این گروهای کوچکتر برای اهداف مختلف و در انواع مختلف شکل می‌گیرد به طور مثال یک گروه تماما مذکر که برای شکار کردن و بدست آوردن گوشت تشکیل شده باشد. زمانی هم ممکن است یک نر و ماده بالغ گروهی را برای جفت گیری با هم تشکیل بدهند. وقتی شامپانزه ها با خطری روبرو می‌شوند جیغ‌های بلندی می‌کشند و از ابزاری که می‌تواند در مقابله با تهدید به کارشان بیاید استفاده می‌کنند. دشمن طبیعی شامپانزه ها پلنگ است.
شامپانزه و مرگ
در پژوهشی مشخص شده‌است که شامپانزه ها هم مانند انسان در کنار بالین عزیزان خود می‌نشینند و در غم از دست دادن آنها عزاداری و شیون می‌کنند. این در حالی است که تاکنون تصور می‌شد رفتارهای این چنینی، منحصر به انسان بوده و در حیطه و قلمرو حیوانات وجود ندارد. بطور نمونه مشاهده گردید که خانواده یک شامپانزه مادهٔ مسن ساعت‌ها در کنار بالین وی نشسته و حتی پس از مرگ او هم او را تنها نمی‌گذاشتند. شامپانزه ها از معدود جاندارانی هستند که در مورد مرگ هوشیارند.بررسی پژوهشگران انگلیسی حاکی از آن است که شامپانزه ها زمان مرگ نزدیکان یا یکی اعضای گروه‌شان رفتار متفاوتی دارند. مجله تخصصی "روند حیات" در یکی از شماره‌هایش مقاله‌های چاپ کرده‌است که در آن به پژوهش گروهی از پژوهشگران بریتانیایی دانشگاه استیرلینگ اشاره شده‌است.
این پژوهشگران رفتار شامپانزه ها را هنگام مرگ یکی از اعضای گروه زیر نظر گرفتند. جیمز آندسون نویسنده مقاله خاطر نشان می‌کند:«هوشیاری در مورد مرگ پدیده‌ای روانشناسی است که تا مدتها تصور می‌شد تنها در انسانها وجود دارد.» بررسی این گروه از پژوهشگران حاکی از آن است که گروه شامپانزه ها حتی در برابر عضوی از گروه که در آستانه مرگ است رفتار دیگری دارند. جیمز آندسون اضافه می‌کند: «نتیجه بررسی‌های ما در رفتار شامپانزه ها، نشان می‌دهد که هوشیاری در مورد مرگ در این حیوانات بسیار عمیق‌تر از آن است که تا کنون تصور می‌شد.» بخشی از این تحقیق در اسکاتلند صورت گرفته‌است. زیست‌شناسانی که مدتها محل زندگی شامپانزه ها در باغ‌وحش اسکاتلند را زیر نظر گرفتند برای مثال به مرگ شامپانزه ماده پنجاه ساله‌ای در سال ۲۰۰۸ اشاره می‌کنند. در روزهای نزدیک به مرگ این شامپانزه، پژوهشگران متوجه شدند که سایر اعضای گروه رفتار بسیار آرامی دارند و به شامپانزه ضعیف و رنجور توجه بیشتری می‌کنند. در آخرین ساعات زندگی او نیز همه اعضای گروه روی سکوی نزدیک او جمع شده و آرام پوست او را نوازش می‌کردند. پس از مرگ این شامپانزه ماده همه از او دور شدند و تنها دختر او تمام شب را کنار مادرش باقی ماند. نکته جالب دیگری اینکه حتی پس از چند روز و عادی شدن رفتار شامپانزه ها، آنها تا چند روز روی سکویی که شامپانزه پیر آخرین ساعات زندگی‌اش را روی آن گذراند جست‌وخیز نمی‌کردند.
در پژوهشی دیگر که از رفتار دو شامپانزه مادر در طبیعت انجام شد دیده شد که این دو مادر به مدت چند هفته در کنار بالین جسد فرزندان خود که در اثر یک بیماری تنفسی مرده بودند ماندند.
هوش و استفاده از ابزار
مدت زمان زیادی است که دانشمندان می‌دانند که شامپانزه ها از ابزار استفاده می‌کنند اما تحقیقات اخیر نشان داده‌است که شامپانزه ها از ۴۳۰۰ سال پیش از ابزار سنگی استفاده می‌کردند.اخیرا استفاده از ابزار در شامپانزه ها پیشرفت کرده‌است به طوری که شامپانزه غربی در حالی مشاهده شده که از شاخه درختان نیزه دست کرده و آن را تیز کرده و گالاگوس سنگالی را در سوراخ درختان شکار کرده است و شامپانزه شرقی نیز در حالی که یک شاخه را تغییر شکل داده بود و از آن برای شکار موش خرما استفاده می‌کرد دیده شده.
همچنین دیده شده است که شامپانزه های جنگلی در گینه در آفریقا از سنگ‌های تیز و ابزار چوبی برای بریدن و قطعه قطعه کردن میوه‌ها بر روی سندان‌های سنگی استفاده می‌کنند.
نوع دوم : بونوبو
بونوبو یا شامپانزه کوتوله با نام علمی Pan paniscus گونه‌ای از سردهٔ شمپانزه‌است. نسل بونوبوها در معرض انقراض قرار دارد و زیستگاه فعلی آنها تنها بخشی از جمهوری دموکراتیک کنگو در آفریقا است.
از آن‌جا که بونوبوها و شامپانزه ها هیچ‌یک شناگران ماهری نیستند، احتمالاً جدایی این دو گونه پس از تشکیل رودخانهٔ کنگو در ۱٫۵-۲ میلیون سال پیش آغاز شده‌است.
کوکولوپوری یکی از مناطق غنی از نظر زیستگاه بونوبوها و مرکز اصلی جنگل صلح بونوبو است.
نظام اجتماعی
نظام اجتماعی بونوبوها بر مساوات، صلح‌جویی و آمیزش جنسی نهاده‌است. با اینکه گونه‌ای رتبه‌بندی اجتماعی در جامعه‌های ایشان به چشم می‌خورد، روی‌هم‌رفته رفتار افراد با هم بر پایهٔ مساوات است. درگیرهای خشن میان افراد بسیار کم است و معمولاً از آمیزش جنسی برای رفع مناقشات و کاستن تنش‌های موجود میان افراد استفاده می‌شود.
در نظام اجتماعی این کپی‌ها جانوران ماده نقش اصلی را به عهده دارند. غذا غالباً میان همه تقسیم می‌شود و س ک س در میان آنها از جایگاه بخصوصی برخوردار است. بونوبوهای نر حالت تهاجمی بخصوصی ندارند و برخلاف گونه‌های دیگر که درگیر نزاع‌های روزانه‌اند (مانند شامپانزه های معمولی) فاقد دستگاه عضلانی قابل ملاحظه هستند. بونوبوها از آمیزش جنسی به عنوان سلام استفاده می‌کنند. آنها به‌جز انسان تنها حیواناتی هستند که همهٔ انواع آمیزش‌های جنسی زیر در آنها مشاهده می‌شود: آمیزش روبه‌رو (طبق‌زنی و آلت‌مالی)، بوسه زبانی، و س ک س دهانی.
جامعهٔ ایشان مادرسالار است و منزلت نران با توجه به مادر ایشان تعیین می‌شود. شهرت این کپی‌ها به مساوات‌گری و صلح‌جویی به معنی نبود تهاجمگری در میان ایشان نیست. دیده شده‌است که چند کپی ماده به‌اتفاق بر نری تنها بتازند. تازش بر نران فرومرتبه در قیاس با نران بلندمرتبه بسیار شایع‌تر است. با این حال این تازش‌ها —بر خلاف تازش‌ها در اجتماعات شمپانزه‌های معمولی هرگز مرگبار نیست یعنی تازش مرگبار تا کنون دیده نشده‌است.
بونوبوها خوراک خود را داوطلبانه با دیگر هم‌نوعان خود تقسیم می‌کنند. به بیانی دیگر بونوبوها ترجیح می‌دهند به جای تنها غذا خوردن آن را تقسیم کنند و غذای خود را با بونوبوی دیگری بخورند.
بونوبوها یا شامپانزه کوتوله
کالبدشناسی و فیزیولوژی
شامپانزهٔ معمولی در حالت ایستاد ۱.۷ متر قد و تا ۷۰ کیلوگرم وزن دارد. ماده‌ها عموماً کوچکترند. بازوان بازشدهٔ شامپانزهٔ معمولی تا یک و نیم برابر قدش می‌رسند. دست‌های آنها بزرگتر از پاهایشان است. بونوبوها از شامپانزه های معمولی کوتاه‌تر و لاغرترند، ولی دست و پای درازتری دارند. هر دو گونه از بازوان قوی و دراز خود برای بالارفتن از درختان استفاده می‌کنند. شامپانزه ها در هنگام راه رفتن روی زمین، معمولاً با چهار دست و پا با مشت‌های گره‌کرده راه می‌روند. این نوع سیستم حرکت به «مشت‌پیمایی» مشهور است.
پاهای شامپانزه از اورانگوتان برای راه رفتن مناسب‌تر است. به این خاطر که کف پای شامپانزه پهن‌تر و انگشتان پا در آنها کوتاه‌تر می‌باشد. هم شامپانزهٔ معمولی و هم بونوبو می‌توانند ایستاده روی دو پا راه بروند، و این کار را در هنگامی که از دست یا بازویشان برای حمل کردن اجسام استفاده می‌کنند انجام می‌دهند. موی آنها سیاه است و صورت، انگشتان و کف دستها و کف پاها بدون مو است. شامپانزه ها مانند دیگر کپی‌های بزرگ دم ندارند. برآمدگی استخوانی بالای چشم‌ها به پیشانی آنها ظاهری توررفته می‌دهد. بینی آنها صاف است. آرواره جلو زده است، و لب‌ها می‌توانند بیرون بزنند. اندازهٔ مغز یک شامپانزه حدود نصف مغز یک انسان است.
بیضه‌های شامپانزه نسبت به کل بدنش به صورت غیرعادی بزرگ است. در شامپانزه وزن آن به طور متوسط ۱۱۰ گرم است. در مقایسه با آن در گوریل ۲۸ گرم و در انسان ۴۳ گرم می‌باشد. دلیل آن رقابت اسپرم‌ها در نتیجهٔ طبیعت چندشوهری شامپانزه ها و رفتار خاص جفت‌گیری آنها دانسته شده‌است.
در هر دو گونه رنگ پوست بی‌حفاظ صورت، دستان و کف پاها از صورتی تا خیلی تیره متغیر است. به طور کلی رنگ پوست در سنین پایین روشن‌تر است و به مرور با بالغ شدن رو به تیرگی می‌گذارد. بونوبوها به نسبت اندام فوقانی درازتری دارند و بیشتر از شامپانزه معمولی روی دو پا راه می‌روند. پژوهشی در مرکز پزشکی دانشگاه شیکاگو حاکی از تفاوت‌های ژنتیکی بسیاری در میان جمعیت‌های پراکندهٔ شامپانزه ها است.
شامپانزه ها به طور متوسط در ۸ تا ۱۰ سالگی بالغ می‌شوند و در حیات وحش به ندرت از ۴۰ سال می‌گذرند. در اسارت، عمر تا بیش از ۶۰ سال گزارش شده‌است.
روابط فرگشتی
سردهٔ پان Pan بخشی از زیرخانوادهٔ انسان‌ساییان است که انسان هم به آن تعلق دارد. این‌دو نزدیکترین خویشاوند فرگشتی هم هستند و حدود ۶ میلیون سال پیش از هم جدا شده‌اند. پژوهش ماری-کلر کینگ در سال ۱۹۷۳ نشان داد که ۹۹٪ دان‌آی انسان همانند شامپانزه است. البته پژوهش‌های بیشتر نشان داد که این رقم ۹۴٪ است. و برخی از ۶ درصد متفاوت نیز در بخش بی‌مصرف دی‌ان‌آ قرار گرفته‌است. به دلیل این شباهت ژنتیکی، برخی پیشنهاد داده‌اند که بهتر است شامپانزه ها را به جای سردهٔ پان در سردهٔ هومو طبقه‌بندی کنند. دلیلی که آورده می‌شود این است که بسیاری گونه‌ها با تفاوت ژنتیکی بیشتر از انسان و شامپانزه در یک سرده فرض می‌شوند.
سنگواره‌ها
بسیاری سنگواره‌های انسان پیدا شده، ولی سنگوارهای شامپانزه تا سال ۲۰۰۵ توصیف نشده بود. جمعیت‌های شامپانزهٔ حاضر در غرب و مرکز آفریقا با مناطقی که که سنگواره‌های انسان در آن یافت شده (عموماً شرق آفریقا) هم‌پوشانی ندارد. اگرچه، سنگواره‌هایی از شامپانزه ها در کنیا یافت شده‌است. این بدان معنی است که در اواسط دوران پلیستوسن، انسانها و اعضای سردهٔ پان در شرق آفریقا در کنار هم می‌زیسته‌اند.
شامپانزه ها و انتقال ویروس ایدز به انسان
دو نوع ویروس اچآیوی انسان را آلوده ساخته‌است که به نوع یک و دو شناخته می‌شوند.ویروس نوع یک خطرناکتر است و راحتر انتشار می‌یابد٬اکثر بیماری‌های ایدز در جهان عاملش ویروس نوع یک است.اما ویروس ایدز نوع دوم تا حدود زیادی محدود به غرب آفریقا است. هر دو ویروس از غرب و مرکز آفریقا منتشر شده‌اند و از نخستینها به انسان سرایت کردند. ویروس ایدز نوع یک از زیر گونه‌ای از شامپانزه که در جنوب کامرون زندگی مکند انتشار یافته‌است.کینشازا در جمهوری دمکراتیک کنگو دارای بزرگترین تنوع در ویروس ایدز نوع یک را دارد و اشاره شده که ویروس ایدز نوع یک در این محل از هر جای دیگری قدمتی طولانی تر دارد. ویروس ایدز نوع دوم از نوعی میمون در گینه بیسائو منتشر شده‌است.
گردآورنده: دنیاها، دانشنامۀ فارسی | www.donyaha.ir
