بلوط
بلوط نام نوعی درخت و همچنین میوه آن است که دارای پوستی سخت می‌باشد. کلمه بلوط را درخت بلوط می‌توان به صورت عمومی در مورد صدها گونه‌ی درخت از رده‌ی Quercus به کار برد. این رده ، بومی نیمکره شمالی است که شامل گونه‌های برگ‌ریز و همیشه سبز می‌باشد ، که از نواحی سردسیر تا گرمسیری آسیا و آمریکا گسترش دارند.
درخت بلوط یا درخت مازو که عمری طولانی - حدود ۵۰۰ سال (حتّی گاهی تا ۲۰۰۰ سال) - دارد ، در ایران بیشتر در در دامنه‌ی رشته کوه زاگرس می‌رويـد. استـان‌های فـارس ، لرستان ، کهگیلویه و بویراحمد ، چهار محال و بختیاری و ایلام دارای جنگل‌هایی از بلوط هستند ، که در نوع خود از بی‌نظیرترین جنگل‌های جهان به حساب می‌آيند. دشت برم ، بزرگترین دشت بلوط ایران ، در کازرون و در غرب استان فارس قرار گرفته است. چوب این درخت از مرغوب‌ترین چوب‌هاست و زغال آن نیز مرغوب است. این موضوع یکی از دلایل بریدن بی رویهٔ این درختان می‌باشد که این جنگل‌ها را تهدید می‌کند.
برگ‌های دوک مانند درخت بلوط ، در هر طرف 3 تا 7 لوب دارنــد و گلهای شاتــوتی در کنــار آنها ظاهر می‌شوند. در فصل پاییز گلهای بارور درختِ ماده ، میوه‌های بلوط به رنگ قهوه‌ای مایل به سبــز را تولید می‌کنند. میوه بلــوط اروپــایی به شکل کره‌ای با قطــر تقریبی ۲.۵ سانتیمتر ، و میوه بلوط در حاشیه‌های زاگرس جنــوبی ایــران به انــدازه‌ی تقریبــی یک فشنگ اسلحه‌ی ژ-۳ می‌باشد.
بلوطها درختانی هستند دارای شکل توپر ، حجیم و گسترده با تاجی گنبدی شکل و برگ‌های موج‌دار در لبه ، و همچنین میوه‌ای که درون یک محفظه فنجان مانند قرار دارد. بلوط یک بخش اساسی از نواحی روستایی ما در غرب کشور است که به صورت درخت و درختچه وجود دارد. برگ‌های کنگره‌دار بلوط ممکن است بیضی شکل یا کشیده و باریک باشند. این درختان دارای تنه‌ای بزرگ هستند و با برگ‌های فراوانی که دارند ، در تصفیه هوا و سایه افکنی نقش بسزايی دارند.
انواع بلوط
۱- Quercus.robur : درختی است بلند ، دارای برگهایی با برندگی دندانه‌ای نوک تیز یا بریدگی عمیق کنگره‌دار. این نوع بلوط يک واریته‌ی ستون مانند دارد و به علت رشد زیاد برای فضاهای کوچک و متوسط مناسب نمی‌باشد.
۲- Quercus.petraea : اين نوع بلوط خیلی شبیه بلوط معمولی است و برای خاک‌های گچ‌دار مناسب می‌باشد.
۳- بلوط سریع‌الرشد ترکی (Quercus.corris) : دارای رشد سریع و جوانه‌های زمستانه با ریشک بلند است.
۴- بلوط قرمز (Quercus.rubra) : به سرعت رشد می‌کند و به صورت یک درخت بزرگ تا ارتفاع 24 متر می‌رسد و اگر در خاک اسیدی کاشته شود ، برگ‌ها در پایان فصل به ارغوانی می‌گرایند.
بلوط قرمز با نام علمی Quercus rubra ۵- بلوط دائم سبز (Quercus.ilex) : بلوط هميشه سبز دارای برگ‌های کشیده و بدون دندانه می‌باشد و می‌توان آن را به صورت درختچه نیز تربیت نمود. از اين نوع بلوط می‌توان به عنوان پرچین استفاده کرد ، چون هرس شدید را به خوبی تحمّل می‌کند.
بلوط دائم سبز - Quercus ilex
گونه‌های بومی بلوط
۱- Quercus.castaneifera : درجنگل‌های شمال
۲- Quercus.sessilifolia : بلوط کوهی مخصوص نواحی مرتفع جنگل
۳- Quercus.macranthera : بلوط آذری مخصوص نقاط بسیار بلند
۴- Quercus.atropatana : گز و مازو ، و بلوط جنگلی در نقاط نیمه مرطوب
۵- Quercus.persica : مازوی گزانگبین در نقاط خشک
زیستگاه طبیعی
درخت بلوط در خاک مرطوب و دارای رُس زياد ، رشد می‌کند؛ البته خاک‌های شنی را نیز تحمّل می‌نماید. این درخت در مناطق جنگلی و پست یافت می‌شود. بلوط سفید یک گیاه بومی آمریکای شمالی است که از آن استفاده‌های دارویی می‌شود.
تکثیر
تكثير اين گياه به طور معمول و به وسیله کشت بذر انجام می‌پذیرد.
دو گروه بلوط موجود است :
- گروه بلوطهای سیاه : بذر اين گروه از بلوطها دارای دوره رشد جنینی بوده و نیاز به استراتیفیه شدن (0 تا 2 درجه سانتیگراد) برای یک تا سه ماه دارند. میوه‌ها اغلب مورد حمله سر خرطومی قرار می‌گیرند (مخصوصا در انبار). فرو بردن میوه‌ها در آب ْ49 درجه سانتیگراد به مدت 30 دقیقه از میزان خسارت آفت بسیار خواهد کاست. میوه‌ی بلوطهای سياه در سال دوّم می‌رسند.
- گروه بلوطهای سفید : بذر اين گروه از بلوطها ، یا بدون دوره‌ی استراحت بوده و یا دوره‌ی استراحت کوتاهی دارند (به جز چند اسثتناء ، كه به محض رسیدن در پاییز قابل کشت هستند). در گروه بلوطهای سفيد ، میوه‌ها در همان سال اوّل می‌رسند.
در موقع کاشت ، ابتدا بذرها را درون ظرف آب فرو می‌برند و آنهایی را که شناور می‌مانند ، دور می‌اندازند ، چون غیر قابل کاشت هستند. جهت جلوگیری از رشد طولی ریشه ، بهتر است در زیر محل بذرکاری از صفحات سیمی مشبک مسی استفاده نمود (تا بتوان نهال بذری را به راحتی جابجا کرد). نوک ریشه اصلی به این صفحه برخورد کرده و از رشد باز می‌ماند. روش‌های مختلف پیوند با موفقیت بر روی بلوطها انجام می‌پذیرد (البته پیوند بلوطهای گروه سفید روی پایه‌های بلوط سفيد و پیوند بلوطهای گروه سیاه بر روی پایه‌های بلوط سياه امکان‌پذیر است). تکثیر بلوط از راه قلمه زدن یا خوابانیدن معمولا با عدم موفقیت همراه بوده است.
هرس كردن
هرس گونه‌های خزان کننده در آذر ماه و گونه‌های همیشه سبز در فروردین انجام می‌گیرد.
ترکیب شیمیایی
میوهٔ بلوط دارای نشاسته ، پروتئین ، قندهای مختلف - مخصوصا کوئرسیت- ، مادهٔ روغنی و بالاخره تانن می‌باشد.
برگ و پوست بلوط دارای تانن ویژه‌ای به نام اسید کوئرسی تانیک محلول در آب ، نوعی قند به نام کوئرسیت ، یک مادهٔ تلخ به نام کوئرسیتین و لعاب است.
کاربرد درمانی
۱- از میوهٔ خوراکی بلوط برای تقویت بدن ، درمان ضعف عمومی و کم خونی استفاده می‌شود.
۲- دم کردهٔ برگ بلوط ، به مقدار ۲ تا ۵ گرم در روز (به نسبت ۱۰ گرم در لیتر) در درمان خونریزی‌های معده و روده و رحم ، درمان ترشحات زنانگی ، و مخصوصا درمان سرطان بسيار مؤثّر است.
۳- به دلیل وجود تانن زیاد ، قابض بوده (يعنی مایعات اطراف را به خود جذب می‌کند) و در اسهال‌های آبکی حاد ، دفعات اسهال را کم می‌کند.
۴- به خاطر ترکیبات فلاونوئیدی خاصيّت ضدّ التهابی دارد ، و این اثر را در مخاط روده ، پوست و بواسیر نشان می‌دهد.
۵- در درمان آماس زخم دار رودهٔ بزرگ مؤثّر است.
یکی از کاربردهای فراوان میوه بلوط ، استفاده به عنوان خوراک دام است.
موارد مصرف
۱- اگزما : به خصوص در اگزمای حاد که ترشّحات زیادی دارد؛ در اين حالت با کم کردن ترشّحات ، باعث کاهش التهاب می‌شود. (کمکی : کمپرس ، حمام)
۲- اسهال : با کاهش ترشحات روده‌ای ، منجر به کاهش دفعات اسهال می‌گردد. (کمکی : خوراکی)
۳- بواسیر : با کاهش تورّم عروق ، منجر به کم شدن تورّم و التهاب هموروئید می‌شود. (کمکی : حمام ، کمپرس)
۴- التهاب مقعد : در التهاب انتهای روده بزرگ و مقعد مؤثّر می‌باشد. (کمکی : حمام ، تنقیه ، موضعی)
۵- کورک : منجر به رسیدن کورک و سر باز کردن آن می‌شود. (معادل : کمپرس)
۶- التهاب لبه پلک : منجر به کاهش التهاب و تورّم ، و همچنين التيام درد می‌گردد. (کمکی : کمپرس)
۷- التهاب واژن : در خانمهايی که ترشّحات زنانگی زياد (همراه با سوزش) دارند ، مؤثّر است. (کمکی : حمام ، موضعی)
موارد منع مصرف و احتیاط
۱- در مواردی که سطح وسیعی از پوست آسیب‌دیدگی دارد ، به دلیل احتمال جذب غیر قابل کنترل تانن‌ها ، مصرف موضعی و حمام ممنوع است.
۲- در اگزما‌های خونریزی دهنده ، محدودیت مصرف دارد.
۳- در نارسائی قلبی متوسط و پیشرفته ، منع مصرف دارد.
۴- در عفونت‌های پوستی ، منع مصرف دارد.
۵- مصرف در دوران بارداری با احتیاط صورت گیرد.
۶- مصرف در دوران شیر دهی با احتیاط صورت گیرد.
خواص و كاربرد چوب بلوط
چوب بلوط فشره و محکم بوده و نماد قدرت و استقامت می‌باشد و از گذشته‌ی خیلی دور یکی از مهمترین مصالح ساختمانی در اروپای شرقی بوده است. در گذشته علاوه بر مصرف انبوه الوار بلوط در ساختمان‌سازی ، از چوب آن برای ساختن کشتی‌های بازرگانی و جنگی نيز استفاده گسترده می‌شده است. همچنين روزگاری از تمام قسمت‌های درخت بلوط ، استفاده‌های پزشکی به عمل می‌آمده است.
خاصیت قابض‌کنندگی پوست بلوط ، عامل قطعی درمان اسهال‌های شدید می‌باشد و خاصیت گندزدایی و ضد میکروبی آن برای مداوای عفونت‌های گلو تجویز می‌شود. چای پوست بلوط یک تقویت‌کننده است و مخلوط پوست و میوه‌ی درخت بلوط یک پادزهر را به وجود می‌آورد. میوه درخت بلوط معمولا برشته و آسیاب شده و از آن قهوه تهیه می‌كنند.
گردآورنده: دنیاها، دانشنامۀ فارسی | www.donyaha.ir
