سیاره عطارد

عطارد یا تیر یكی از سیاره‌های زمین مانند منظومه شمسی است. این سیاره نزدیکترین سیاره به خورشید می‌باشد؛ از اینرو دمای سطح رو به خورشید آن ، در روز به 400 درجه سانتیگراد می‌رسد. در این دما سرب هم ذوب می‌شود. اما از آنجایی كه این سیاره جو ندارد و نمی‌تواند گرما را نگه دارد ، دمای شب و روز آن تفاوت زیادی با هم دارند. شب‌ها دما افت می‌کند و احتمالا تا 200 درجه سانتیگراد پایین می‌آید.

همان گونه که یک رخ از كره ماه همیشه رو به زمین است ، یک رخ از عطارد نیز به حالتی ابدی رو به خورشید و رخ دیگر آن پشت به خورشید است؛ و همین امر سبب شده است تا قسمت پشت به خورشید عطارد همیشه بسیار سرد باشد.

عطارد كه كوچكترین سیاره‌ی منظومه شمسی است ، فاقد قمر می‌باشد. این سیاره تنها اندكی از كره ماه بزرگتر است؛ اما علیرغم اندازه کوچکی كه دارد ، از میدان مغناطیسی نیرومندی برخوردار می‌باشد.

عطارد تندروترین سیارهٔ منظومه شمسی است ، که با سرعتی حدود ۴۸ کیلومتر بر ثانیه ، هر ۸۸ روز یک بار خورشید را دور می‌زند. از اینرو سیاره‌ای گریزپا بوده که دیدنش آسان نیست. شاید به همین دلیل است كه ایرانیان باستان ، آن را تیر نامیده و در یونان پیک خدایان یا مرکوری لقب گرفته است.

به اعتقاد یوهان مرسیه ، رئیس دانشکده علوم اختری دانشگاه پاریس ، در مقاله‌ای که در اواخر سال ۲۰۰۹ منتشر شد ، احتمالا سیاره عطارد یکی از ماه‌های سیارات داخلی منظومه شمسی بوده ، که از گرانش مادر خود جدا شده و به دام خورشید گرفتار گشته است.

موقعیت عطارد نسبت به زمین

عطارد نزدیکترین سیاره به خورشید و نیز کوچکترین سیاره خاکی است. هر سال در حدود سه بار به عنوان یک ستاره درخشان (شامگاهی در نزدیکی افق غروب خورشید و بامدادی به عنوان یک ستاره صبحگاهی) ظاهر می‌شود. به خاطر سرعت کم آن نسبت به زمین از لحاظ افسانه‌ای ، خدای روشنی نامیده شده است. در مواقعی ، عطارد در درخشندگی شبیه سیاره زحل می‌شود ، اما معمولا به واسطه‌ی درخشندگی همسایه‌اش ، خورشید ، ناپدید می‌گردد.

مدار حركت عطارد

محور چرخش سیاره عطارد عطارد در یک مدار با ثابت خروج از مرکز (e=0.02056) و میل زیاد (7 درجه نسبت به دایرة‌‌البروج) با نیم قطر اطول (0.03871Au) و یک دوره تناوب مداری نجومی (87.96 روز) به دور خورشید می‌گردد. بزرگترین زاویه کشیدگی این سیاره که از زمین مشاهده شده است ، از ۱۸ درجه (قرین خورشیدی) تا ۲۸ درجه (بعید خورشیدی) ، با متوسط 23 درجه قرار دارد. در ابتدا تصور می‌شد که دوره تناوب چرخشی نجومی ‌عطارد ، یا مانند زمین 24 ساعت ، یا به طور همزمان 88 روز باشد؛ اما در اوایل سال 1960 میلادی برای اولین بار تپش‌های راداری منعکس شده از سطح عطارد دریافت شدند و در سال 1965 میلادی جی.اچ. پتنژیل (G.H.Pettengill) و آر.بی. وایس مستقیما با استفاده از فن‌های راداری دوپلری نشان دادند که دوره تناوب چرخشی عطارد در حدود 59 روز می‌باشد.

گودال‌های سطح عطارد

برخورد شهاب‌سنگ‌ها با عطارد و ایجاد تپه در سطح خاكی آن حفره‌های کوچک و یا بزرگ بسیاری در سطح سیاره عطارد دیده می‌شود ، که حکایت از برخورد شهاب‌سنگ‌های کوچک و بزرگ دارد. قطر برخی از دهانه‌ها به ده‌ها کیلومتر می‌رسد. برخی از این دهانه‌ها محل خروج مواد مذاب است ، که امروزه با سنگ‌های مذاب پر شده‌اند و مانند کوه‌های آتشفشانی هستند. سطح سیاره عطارد بیشتر خاکستری رنگ است و به خاطر نوع دهانه‌های آتشفشانی و آبگیرها، خیلی شبیه کره ماه است. دانشمندان در ابتدا تصور می‌کردند که فعالیت‌های آن مانند کره ماه می‌باشد ، اما اکنون می‌دانیم که سیاره عطارد با کره ماه تفاوت بسیاری دارد. عطارد کوه و آتشفشان‌های بزرگ و عمده‌ای ندارد و از نظر فعالیت‌های زمین‌شناختی سیاره‌ای مرده به‌شمار می‌آید.

گودالها و ناهمواری‌های سطح سیاره عطارد

گرانش سیاره عطارد

جاذبه سطحی سیاره عطارد به قدری ضعیف است که قادر به نگهداری ذرات اطراف خود نیست. در نتیجه عطارد تقریبا فاقد جو است. چگالی فضایی اطراف عطارد حدود 1000 میلیارد برابر کمتر از چگالی جو زمین می‌باشد.

اساطیر و نامهای دیگر عطارد

عطارد در ادبیات فارسی و عربی « دبیر فلک » نیز خوانده شده است. نام اروپایی این سیاره (Mercury) از واژه‌ای لاتیــــن گرفته شده ، که در مقابل نام یونانی هرمس است.

(هرمس : خدایی پیغام برنده خدایان دیگر بوده و به همین دلیل در اغلب تصاویر با صندل‌های بالدار کشیده می‌شود. علاوه بر پیغام رسانی ، نگهدار بازرگانان و مسافران نیز بوده است.)

(مرکوری : در ادبیات افسانه‌ای یونان و روم ، خدای سخنوری و نویسندگی است.)

میدان مغناطیسی عطارد

درسال 1974 میلادی (1353 شمسی) سفینه فضایی مارنیر 10 از کنار سیاره عطارد گذشت. مارینر 10 یک میدان مغناطیسی ضعیف سیاره‌ای را با شدتی در حدود 220nT آشکار کرد (1nT=10-9T). اگر چه این مقدار کوچک است ، ولی برای قطع مغناطوسفر در بادهای خورشیدی کافی است. در اینجا میدان مغناطیسی ، ذرات باردار (اکثرا پروتون‌ها) را از باد خورشیدی اطراف سیاره منحرف می‌کند.

به نظر می‌رسد که میدان عطارد یک دو قطبی باشد ، که کم و بیش با محور چرخش سیاره، در یک امتداد قرار گرفته است. در این صورت ، می‌توان گفت كه میدان مغناطیسی عطارد تا حدودی شبیه میدان مغناطیسی زمین می‌باشد (البته از آن ضعیفتر است). حضور یک میدان مغناطیسی و همچنین چگالی زیاد سیاره دلالت بر آن دارد که عطارد مانند زمین دارای یک هسته‌ی فلزی است ، که عمدتا از آهن و نیکل تشکیل شده است. به نظر می‌رسد که این سیاره همانند یک آهنربای دائمی باشد.

توجه : میدان مغناطیسی زمین ، صد بار شدیدتر از میدان مغناطیسی عطارد است.

عطارد و عصر فضا

همان طور كه قبلا ذكر شد ، در سال ۱۹۷۴ میلادی ، سفینه‌ی آمریكایی مارینر ١٠ ، از نزدیکی سیاره عطارد گذشت و توانست ۶۴۸ عکس خوب ، از حدود ۵۰ درصد سطح سیاره (که در آن هنگام در برابر خورشید واقع شده بود) بگیرد و مخابره کند. عکس‌ها نشان می‌دهند که سطح عطارد نیز چون ماه ، دارای کوه‌ها و نیز دره‌های فراوانی است ، که به نظر می‌آید به علت بمباران مداوم صدها هزار سنگ آسمانی صورت گرفته باشد. زمان این بمباران‌ها شاید بلافاصله پس از پیدایش و تکوین دستگاه خورشیدی بوده است.

عکس‌هایی که فضاپیمای مسنجر ناسا از سیاره عطارد برداشته است ، شواهد فعالیت گسترده‌ی آتشفشانی بر سطح این سیاره را آشکار می‌کند.

در عطارد ، درهٔ بزرگی به قطر تقریبی ۱٬۳۰۰ کیلومتر وجود دارد که اطراف آن را کوه‌های به نسبت بلندی (که ارتفاع برخی از آن‌ها به یک و نیم کیلومتر نیز می‌رسد) احاطه کرده‌اند. برخی از این گودی‌ها شاید به علت جریان مواد مذاب آتشفشانی قدیمی ، صاف یا تیز و شیار شیار شده‌اند.

(ارتباط با مارینر ۱۰ در ۲۴ مارس ۱۹۷۵ قطع شد. این سفینه اولین و تنها سفینه‌ای بوده است که تا امروز به مقصد سیاره عطارد روانه شده است.)

در بررسی‌هایی که در سال ۱۹۹۰ میلادی ، از روی زمین در مورد سیاره عطارد به عمل آمد ، دیده شد که دو ناحیه بر روی سطج این سیاره از نقاط دیگر بسیار داغ ترند ، كه علت آن را تأثیِر توأم گردش‌های وضعی و انتقالی عطارد در حفظ گرمای گرفته شده از خورشید دانستند؛ زیرا مدت یک شبانه‌روز در عطارد ، دو سوم مدت زمان یک سال آن است.

عطارد برخلاف اندازهٔ کوچکی که دارد ، بسیار سنگین است و از این جهت ستاره‌شناسان معتقدند كه در زیر پوستهٔ سنگی نازک این سیاره ، هستهٔ مرکزی بزرگی ، ساخته شده از آهن ، وجود داشته باشد.

گردآورنده: دنیاها، دانشنامۀ فارسی | www.donyaha.ir