اورانوس {در اسطوره‌های یونان خدای آسمان (οὐρανός) و معادل فارسی آن آهوره} هفتمین سیاره به ترتيب فاصله از خورشيد، چهارمین سیاره از نظر اندازه و سومین سیاره از نظر جرم است. اورانوس هر ۸۴ سال و ۷ روز یک بار به دور خورشید و هر ۱۰ ساعت و ۴۸ دقیقه یک بار به دور خود می‌چرخد. اين سياره دارای ۱۵ قمر می‌باشد، كه ۵ قمر مهمتر آن عبارتند از: میراندا، آریل، آمبریل، تیتانیا و ابرون. اورانوس را «ویلیام هرشل» در سال ۱۷۸۱ میلادی کشف کرد.
اورانوس یکی از سیارات مشتری‌مانند منظومه شمسی است، كه فاصله‌ی متوسط آن تا خورشید۲٬۸۶۹٬۶۰۰٬۰۰۰ کیلومتر بوده و ۶۳ بار از كره زمين بزرگتر است. این سیاره با چشم غیر مسلح نيز دیده می‌شود. محور حرکت وضعی آن کاملا با مدار حرکت انتقالی‌اش منطبق است. سفرهای اکتشافی به این سیاره کمتر از ده مأموریت بوده، که شاخص‌ترین آنها مأموریت وُیجر ۲ بود (این فضاپیما در ژانویه ۱۹۸۶ به اورانوس رسید).
وجه تسمیه
اورانوس واژه‌ای است یونانی به معنای آسمان، كه البته خدایگان آسمان نیز در میان یونانیان به همین نام خوانده می‌شد. در زبان غربیان، از ميان سیارات هشتگانه، اورانوس تنها سیاره‌ای است که نام خود را از افسانه‌های یونانی برگرفته است (نام سيارات ديگر از افسانه‌های رومی گرفته شده است).
تاريخچه کشف
اورانوس نام یکی از اسطوره‌های یونانی است که تجسم آسمان (و بهشت) محسوب شده و پدر کرونوس و پدربزرگ زئوس می‌باشد. وی با گایا (تجسم زمین و مادر اورانوس) همبستر شد و فرزندان متعددی از وی به دنیا آورد. گایا که از این موضوع خسته شده بود، از کرونوس (یکی از فرزندانش) کمک خواست و آلت تناسلی اورانوس را با داس برید و به دریا افکند. بنابر افسانه‌ای که بین تاریخ‌شناسان مورد اختلاف است، آفرودیته (الهه عشق) از عطر یا خونی به وجود آمده است که هنگام افکنده شدن آلت تناسلی اورانوس به دریا، بلند شد.
سیاره‌ی اورانوس قبل از کشف، به صورت یک ستاره در کاتالوگ جان فلاستمد (در سال ۱۶۹۰) به عنوان ستاره «۳۴ ثور» ثبت شده بود. اخترشناس فرانسوی، پیر لمونیر، این سیاره را در سالهای بين بین ۱۷۵۰ تا ۱۷۶۹ دوازده بار رصد کرده بود؛ ولی توسط ویلیام هرشل و در خانه‌اش (كه اکنون موزه اخترشناسی است) - در شهر بث - در ۱۳ مارس ۱۷۸۱ رصد شد و در ۲۶ آوریل ۱۷۸۱ به عنوان دنباله‌دار گزارش شد.
هرشل آن را به عنوان جرمی که در برابر ستارگان اختلاف منظر دارد گزارش داد. او اینگونه در ژورنال نوشت: «در نزدیکی زتا ثور … یا یک سحابی است یا یک دنباله‌دار». در ۱۷ مارس نوشت:
«به دنبال سحابی یا دنباله‌دار به این نتیجه رسیدم که دنباله‌دار است، زیرا جایش را تغییر می‌دهد.»
و حتی هنگامی که این جرم را به عنوان کشف به انجمن سلطنتی گزارش می‌داد باز براین باور بود که دنباله‌دار است و این عقیده را داشت تا زمانی که به طور مطلق اثبات شد که اورانوس یک سیاره است.
هرشل در ۲۳ آوریل به ستاره‌شناس سلطنتی نویل ماسکلین نگاشت: «من نمی‌دانم چه باید صدایش کرد؛ شاید بتوان آن را سیاره نامید.»
اورانوس توسط ویلیام هرشل و در ۱۳ مارس ۱۷۸۱ به عنوان دنباله‌دار کشف شد و نام آن توسط «جان بوده» پیشنهاد گردید.
خواص فیزیکی
محور چرخش اورانوس حدود ۹۸ درجه نسبت به صفحه‌ی مدار سیاره به دور خورشید انحراف دارد؛ بنابراین اورانوس بر خلاف سایر سیاره‌ها، روی محوری تقریبا افقی می‌چرخد. انحراف محور اورانوس تأثیر زیادی بر روی قطب‌های آن گذاشته و باعث می‌شود که هر قطب در يک دوره تناوب مداری که ۸۴ سال زمینی طول می‌کشد، ۴۲ سال را در روشنایی و ۴۲ سال دیگر را در تاریکی بگذراند. به هر حال، اورانوس به قدری از خورشید دور است که تفاوت دما در قطب‌ها، در طول تابستان و زمستان فقط ۲ درجه‌ی سانتیگراد (۳.۶ درجه‌ی فارنهایت) است.
اورانوس سومین سیاره‌ی بزرگ منظومه شمسی بوده و بزرگی آن ۴ برابر زمین است. دوره تناوب مداری این سیاره ۸۴ سال زمینی بوده و بعد از زمین و پلوتون، طولانی‌ترین مدار را دارد.
جرم اورانوس ۱۴.۵ برابر جرم زمین و یک بیستم جرم مشتری (بزرگترین سیاره منظومه شمسی) می‌باشد. میانگین چگالی اورانوس ۱.۲۷ گرم در هر سانتیمتر مکعب یا ۰.۲۴ چگالی متوسط زمین است (این مقدار معادل ۱.۲۵ برابر چگالی آب می‌باشد). نیروی گرانش این سیاره ۹۰ درصد نیروی گرانش زمین است؛ به این معنا که اگر جسمی در زمین ۱۰۰ گرم وزن داشته باشد، در اورانوس ۹۰ گرم وزن خواهد داشت. حجم سياره ۵۲ برابر حجم زمین بوده و به دلیل گازی بودن و چرخش سریع، قطر استوایی آن در حدود ۲ درصد بیشتر از قطر قطبی آن است.
مدار و گردش آن
اورانوس در مداری بیضی شکل به دور خورشید در گردش است. هر دور کامل این سیاره در مدار، ۳۰،۶۸۵ روز زمینی (معادل تقریبا ۸۴ سال زمینی) به طول می‌انجامد. اورانوس علاوه بر گردش انتقالی، گردش وضعی نیز دارد. قسمت داخلی سیاره (هسته و اقیانوس) در مدت ۱۷ ساعت و ۱۴ دقیقه، یک دور کامل حول محور طولی گردش می‌کند. البته قسمت اتمسفر سیاره بسیار سریعتر می‌چرخد. سریعترین بادهای سطح اورانوس که در دو سوم از ناحیه استوا تا قطب جنوب اندازه‌گیری شده‌اند، با سرعت ۷۲۰ کیلومتر در ساعت می‌وزند؛ بنابراین اتمسفر این منطقه در هر ۱۴ ساعت یک بار گردش وضعی کامل دارد. محور دَوَران این سیاره به حدی انحراف دارد که تقریبا به صفحه‌ی مداری چسبیده است. این انحراف زاویه در بیشتر سیارات متجاوز از ۳۰ درجه نیست (برای مثال زاویه‌ی انحراف محور دوران زمین با صفحه‌ی مرجع یا صفحه‌ی مداری ۲۳.۵ درجه می‌باشد)، اما در مورد اورانوس این زاویه‌ی انحراف معادل ۹۸ درجه است. بسیاری از ستاره‌شناسان بر این باورند که برخورد جرمی تقریبا در ابعاد زمین با اورانوس، در اوایل دوران تشکیل سیاره، منجر به ایجاد چنین انحراف شدیدی شده است.
کجی محور
تنها سیاره زهره، کجی محور بیشتری از اورانوس دارد (برابر ۱۷۷ درجه). علت این کجی احتمالا برخورد جسمی به ابعاد زمین به این سیاره (در اوایل دوران شكل‌گيری) بوده است. البته نظريه‌های دیگری هم در اين زمينه مطرح هستند (مانند : برخورد یک دسته‌ی بزرگ از دنباله‌دارها در اوایل تشکیل سياره، که این خود وجود یک اقیانوس بزرگ داخلی آن را نیز توجیه می‌کند).
جو
جو این سیاره ترکیبی از ۸۳٪ هیدروژن، ۱۵٪ هلیوم، ۲٪ متان، مقدار کمی اتان و چند گاز ديگر می‌باشد. فشار اتمسفر در زیر لایه‌ی گازهای متان حدود ۱۳۰ کیلوپاسکال (تقریبا ۱.۳ برابر فشار جوی سطح زمین) است.
ابرهای قابل مشاهده‌ی سطح اورانوس، که به رنگ سبز - آبی ملایم می‌باشند، تمام سطح این سیاره را پوشانده‌اند. تصاویری از اورانوس که توسط وُیجر ۲ تهیه شده و به کمک رایانه‌ها پردازش شده‌اند، نوارهای خیلی کمرنگی را در میان ابرها و به موازات استوا نشان می‌دهند. این نوارها از تجمع مِه (که به دلیل نفوذ پرتوی خورشید به درون گازهای متان ایجاد می‌شود) ناشی می‌گردند. به علاوه تعدادی لکه‌ی کوچک بر سطح سیاره به چشم می‌خورد؛ این لکه‌ها احتمالا توده‌های به شدت در حال چرخش گاز هستند که تداعی کننده‌ی گردبادهای شدید زمین می‌باشند.
دما
دمای اتمسفر اورانوس ۲۱۵- درجه سانتیگراد است. در درون سیاره این دما به سرعت افزایش يافته و به ۲۳۰۰ درجه سانتیگراد در اقیانوس و ۷۰۰۰ درجه سانتیگراد در هسته‌ی سنگی می‌رسد. به نظر می‌آید که این سیاره بیشتر از دمایی که از خورشید دریافت می‌نماید، دفع حرارت می‌کند. از آنجايی که زاویه‌ی انحراف اورانوس ۹۸ درجه است، در طی سال قطب‌های این سیاره بیش از استوای آن در معرض نور خورشید قرار دارند؛ با این حال سیستم آب و هوا، گرما را در سراسر این سیاره به یک میزان توزیع می‌کند.
توجه: اورانوس برخلاف دیگر سیارات مشتری مانند (مشتری، زحل، نپتون) منبع گرمای داخلی قابل توجهی ندارد.
حلقه‌ها
حلقه‌های اورانوس در ۱۰ مارس ۱۹۷۷، در رصدخانه‌ی ایربورن کوئی‌پر ناسا و توسط «جیمز الیوت» کشف شد.
بدین گونه که قبل و بعد از اختفای یک ستاره پشت اورانوس، نور ستاره متناوبا کم و زیاد می‌شد و با بررسی‌های انجام گرفته در آن هنگام ثابت شد كه این سیاره ۵ حلقه دارد و بعدا به ۹ حلقه رسید. بعد از گذر وُیجر ۲ از اورانوس، تعداد حلقه‌های اكتشافی به یازده حلقه افزایش یافت. این حلقه‌ها به ترتیب از بیرونی‌ترین به درونی‌ترین عبارتند از: اپسیلون، 1986U1R، دلتا، گاما، اتا، بتا، آلفا، 4، 5، 6 و 1986U2R.
پهنای حلقه اپسلیون به صد کیلومتر می‌رسد و خرده ریزه‌های آن بین ۱۳ تا ۱۳.۶ سانتیمتر است، اما پهنای بقیه حلقه‌ها از ۱۰ کیلومتر تجاوز نکرده و از خرده ریزهای حلقه اپسیلون کوچکترند؛ اما کل حلقه آلبدویی برابر ۵ درصد دارد.
قمرها
تاکنون ۱۵ قمر برای اورانوس شناخته شده‌اند که مواد تشکیل دهنده‌ی تمام آنها مخلوطی از سنگ و یخ است. در سطح چهار قمر بزرگ اورانوس (ابرن، تیتانیا، آمبریل، آریل) گودال‌های شهاب‌سنگی وجود دارند. سطح میراندا (پنجمین قمر بزرگ اورانوس) مشخصات مختلفی دارد؛ از جمله: دشت‌هایی پوشیده از گودال‌های شهاب‌سنگی قدیمی، تپه‌های بزرگ و دره‌های عمیقی که سطح این قمر را شکافته‌اند. به نظر ستاره‌شناسان، دلیل ویژگی‌های متفاوت سطح میراندا این است که این قمر احتمالا بر اثر یک تصادم عظیم متلاشی شده و سپس دوباره جمع شده است.
| نام قمرهای اورانوس | قطر (بر حسب كيلومتر) | شعاع مدار گردش (كيلومتر) |
| اوبرون | ۱۵۵۰ | ۵۸۰۱۶۰ |
| تيتانا | ۱۵۸۵ | ۴۳۳۴۴۰ |
| اومبريل | ۱۱۸۵ | ۲۶۴۸۰۰ |
| آريل | ۱۱۶۰ | ۱۸۹۲۲۰ |
| ميراندا | ۴۸۰ | ۱۲۸۶۴۰ |
| پوكا | ۱۶۸x۱۶۰ | ۸۵۴۹۰ |
| بليندا | ۴۸ | ۷۴۶۶۰ |
| رواليند | ۴۸ | ۶۹۵۲۰ |
| پورشيا | ۹۶ | ۶۵۷۱۰ |
| ژوليت | ۸۰ | ۶۳۹۸۰ |
| دزديمونا | ۴۸ | ۶۲۳۴۰ |
| كرسدا | ۸۰ | ۶۱۳۹۰ |
| بيانكا | ۴۸ | ۵۸۷۵۰ |
| اوفيليا | ۲۴ | ۵۲۹۹۰ |
| كوردليا | ۱۶ | ۴۹۰۱۰ |
میدان مغناطیسی
اورانوس میدان مغناطیسی شدیدی دارد. محور طولی این میدان با محور طولی سیاره زاویه‌ای ۵۹ درجه‌ای می‌سازد. این میدان مغناطیسی انرژی زیادی را - که بیشتر به شکل ذرات باردار الکترون‌ها و پروتون‌ها می‌باشد - به دام می‌اندازد؛ با حرکت این ذرات به عقب و جلوی قطب‌های این میدان، امواج رادیویی ايجاد می‌شود. وُیجر ۲ توانست این امواج را دریافت و شناسایی کند. البته این امواج آنقدر قوی نیستند که از زمین قابل ردیابی باشند.
نامگذاری
- اورانوس در اختربینی سیاره‌ی برج دلو محسوب می‌شود.
- عنصر کشف شده در سال ۱۷۸۹ به خاطر سياره اورانوس، اورانیوم نامیده شد.
- عملیات اورانوس، نام یک عملیات در جنگ جهانی دوم بود که توسط ارتش شوروی در مقابل ورماخت به اجرا درآمد و موجب باز پس‌گیری استالین‌گراد شد.
گردآورنده: دنیاها، دانشنامۀ فارسی | www.donyaha.ir
