مگر وقتی ابلیس به آدم سجده نکرد، خدا او را از بهشت بیرون نکرد؟ پس چطور توانسته دوباره وارد بهشت شود و آدم و حوا را گول بزند تا میوه ممنوعه را بخورند؟
به یقین شیطان یا همان ابلیس، رجیم و رانده شده است؛ چنان كه در قرآن (در آیه 24 سوره حجر و آیه 78 سوره ص) آمده:
« قال فاخرج فانّک رجیم: از آن جا بیرون رو که مطرودی ».
معلوم می‌شود که شیطان بعد از جریان تکبر و سجده نکردن بر آدم گرفتار لعن ابدی شده و از درگاه خداوند و ملكوت رانده شده است و به یقین تا ابد هم در بهشت راه ندارد.
پس شیطان قبلا در بهشت نبود، بلكه در درگاه الهی و در جمع مقربان درگاه خداوند بود؛ در حالی كه بهشت جایگاه مؤمنان و بندگان مطیع خداوند در آخرت است و اخراج او به معنای اخراج از بهشت نیست. در حقیقت اخراج شیطان به معنی تنزل مقام و مرتبه‌اش بود؛ تنزل از جایگاه بلندی كه در نزد خداوند یافته بود، نه اخراج از مكان معین و مشخصی؛ این همان حقیقتی است كه در قرآن تحت عنوان « هبوط » بیان شده است.
خداوند در مورد واقعه اخراج ابلیس می‌فرماید:
« قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما یَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فیها فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرین » (اعراف - آیه 13)
« گفت: از آن (مقام و مرتبهات) فرود آى! تو حقّ ندارى در آن (مقام و مرتبه) تكبّر كنى! بیرون رو، كه تو از افراد پست و كوچكى » .
علامه طباطبایی در توضیح این آیه می‌فرماید: « جمله‌ی " فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِینَ " تاكیدی است براى جمله " فَاهْبِطْ مِنْها " ؛ زیرا هبوط همان خروج است، و تفاوتش با خروج تنها در این است كه هبوط، خروج از مقامى و نزول به درجه پایینتر است، و همین معنا خود دلیلی بر این است كه مقصود از هبوط فرود آمدن از مكان بلند نیست، بلكــه مراد فــــرود آمدن از مقام و مرتبه بلند است و این مؤیّد ادعاى ماست، كه گفتیم ضمیر در مِنها و فیها، به منزلت بر میگردد نه به آسمان و یا بهشت. و شاید كسانى هم كه گفتهاند مرجع ضمیر، آسمان و یا بهشت است مقصودشان همان منزلت باشد. بنابراین معناى آیه چنین می‌شود كه خداى تعالى فرمود: به جرم اینكه هنگامى كه تو را امر كردم سجده نكردى، باید از مقامت فرود آیى، چون مقام تو مقام خضوع و فرمانبرى بود و تو نمیبایستى در چنین مقامى تكبر كنى، پس برون شو كه تو از خوارشدگانى ».
اما در هر حال روشن است كه شیطان بعد از این اخراج، دیگر نمی‌توانست به بهشت هم راه یابد. حال باید پرسید كه چگونه او در جریان فریب آدم و حوا توانست وارد بهشت گردد؟
پاسخ: گرچه برخی تصور کرده‌اند که مراد از بهشت آدم و حوا همان بهشت موعود آخرتی است، اما باید گفت كه مراد از بهشتِ محل سكونت آنها، همان بهشت موعود نیست؛ زیرا اخراج از آن بهشت معنا ندارد.
حال سؤال این است كه آن بهشت موقت و محل سكونت ایشان كجا بود و چه حقیقتی داشت؟
در این خصوص در بین علما اختلاف نظر وجود دارد، که برخی از این نظریات را بیان می‌کنیم:
1- باغ آسمانی: بعضى از مفسرین معتقدند که این بهشت، در یکى از کرات آسمانى بوده است؛ زیرا در بعضى از روایات اسلامى با کلمه «سماء » به بودن این بهشت در آسمان اشاره شده است.
2- باغ زمینی: برخى از مفسران هم نوشتهاند این بهشت یکى از باغ‌هاى دنیا و روى زمین بوده است و جمله: «اهْبِطُوا» نیز بر این دلالت ندارد که از بالا به پایین بیایید، بلکه به معنى انتقال آنها بعد از خوردن میوه ممنوعه به نقطه دیگر زمین است.
على بن ابراهیم قمى در تفسیر خود می‌نگارد: از امام جعفر صادق علیه السّلام راجع به بهشت حضرت آدم پرسیدند: آیا از بهشتهاى دنیا بوده است یا از بهشتهاى آخرت؟ فرمود: از بهشتهاى دنیا بوده، که خورشید و ماه در آن طلوع می‌کرد؛ اگر از بهشتهاى آخرت بود، هیچگاه حضرت آدم از آن خارج نمی‌شد.
3- بهشت برزخی: عده‌ای نیز معتقدند که منظور از این بهشت، بهشت برزخی بوده، نه بهشت زمینی و دنیایی. علامه طباطبائی در دفاع از این نظر و در توجیه روایاتی مربوطه می‌فرماید: مراد از این که از بهشتهاى دنیا بوده، این است که از بهشتهاى برزخى بوده، که در مقابل بهشت خلد است. این مطلب از برخی روایات دیگر که از طرف اهل بیت علیهم السلام رسیده است، روشن می‌شود؛ زیرا در بعضى از قسمت‌هاى این روایات آمده است که آدم بر صفا، و حوا بر مروه هبوط کرد؛ و از این جهت که برزخ در همین جهان قرار دارد، پس در زمینی بودن (دنیایی بودن) این بهشت منافاتی با برزخی بودنش ندارد.
در مجموع این نظرات می‌توان به این نتیجه رسید كه به یقین بهشتی که حضرت آدم و حوا در آن سکونت داشته‌اند، بهشت اُخروی نبوده است؛ زیرا بهشت اُخروی هرگز جای ابلیس نمی‌باشد. آنجا محدوده‌ای نیست که شیطان و شیطنت و عصیان در آن راه داشته باشد. خیال باطل و نافرمانی در آنجا وجود ندارد. از سوی دیگر: کسی که به بهشت جاویدان وارد شود، دیگر از آن خارج نخواهد شد. پس بهشت آدم و حوا، بهشت اخروی نبوده است؛ به همین جهت شیطان - كه مترصد اغوای انسانهاست - توانسته در آن موقعیت حاضر شود و به نوعی، آدم و حوا را فریب دهد.
گردآورنده: دنیاها، دانشنامۀ فارسی | www.donyaha.ir
