خون - گروه های خونی

خون مایعی است که کار اصلی آن رساندن اکسیژن و مواد تغذیه ‌کننده مانند گلوکز و سازنده به بافت‌ها و کمک به دفع مواد زائد (همچون دی‌اکسید کربن و اسید لاکتیک) از بافت‌های بدن و دفاع در برابر میکروارگانیسم‌ها می‌باشد. این مایع به ‌وسیله پمپاژ قلب (یا ساختاری همانند) به تمام قسمت‌های بدن منتقل می‌شود. خون هم یک شاره و هم یک نوع بافت، محسوب می‌شود و بافت نامیده ‌شدن آن، از آن روست که شامل مجموعه‌ای از سلول‌های ویژه است که وظایف و اعمال خاصی را به‌انجام می‌رسانند.

این سلول‌ها در ماده‌ میان سلولی و زمینه‌ای مایعی به نام پلاسما شناورند که به خون حالت شاره می‌بخشد. به دانش بررسی خون، خون‌شناسی گفته می‌شود.

در حدود ۷ الی ۸ درصد وزن بدن را خون تشکیل می‌دهد و در انسان بالغ بطور متوسط ۵ لیتر از حجم بدن را خون تشکیل می‌دهد.

فعالیت‌های خون

• اکسیژن رسانی به سلول‌ها، که توسط هموگلوبین انجام می‌شود.
• انتقال مواد مغزی همچون اسیدهای آمینه، گلوکز و اسیدهای چرب.
• برداشت مواد زاید همچون دی‌اکسید کربن، اوره و اسید لاکتیک از بدن.
• عملکردهای ایمنی با حمل گلبول‌های سفید و کشف مواد خارجی با استفاده از آنتی‌بادی‌های محلول در آن.
• انعقاد خون که یکی از عملکردهای خود بهبودی بدن است.
• نقش پیام رسانی که با انتقال هورمون‌ها و پیام دهی در آسیب بافتی انجام می‌شود.
• تنظیم PH بدن
• تنظیم دمای بدن
• فعالیت‌های هیدرولیک.

ترکیبات خون

یک میکرولیتر از خون دارای این مواد می‌باشد.

• ۴٫۷ تا ۶٫۱ میلیون (مردان), ۴٫۲ تا ۵٫۴ میلیون (زنان) گلبول قرمز
• ۴٬۰۰۰-۱۱٬۰۰۰ گلبول سفید
• ۲۰۰٬۰۰۰-۵۰۰٬۰۰۰ پلاکت
• پلاسما

گلبول قرمز

گویچهٔ سرخ (گلبول سرخ یا گلبول قرمز) (R.B.C) متداول‌ترین نوع یاخته‌های خونی است و در بدن مهره‌داران، نقش اصلی رساندن اکسیژن را، از شش‌ها (یا آبشش‌ها) به بافت‌ها، بازی می‌کند. گلبول‌های قرمز سکه مانند (مقعر الطرفین)، کوچک و فاقد هسته و سایر اندامک‌ها است. به همین جهت تنها منبع برای تامین انرژی در آن فرآیند گلیکولیز است. در شرایط طبیعی قطر آنها به طور متوسط ۷/۵ میکرون می یاشد. اگر اندازه سلول کوچک‌تر از ۶ میکرون باشد میکروسیت و اگر بزرگ‌تر از ۹ میکرون باشد، ماکروسیت نامیده می‌شود. حضور گویچه‌های قرمز با اندازه های مختلف در خون را آنیزوسیتوزیس (Anisicytosis) و حضورشان با اشکال مختلف در خون را پوی کیلوسیتوزیس (Poikilocytosis)می‌نامند که در حالات مرضی دیده می‌شوند. تعداد گویچه‌های قرمز در حالت طبیعی در خون زنان ۳/۶ تا ۵/۵ میلیون و در خون مردان ۴/۱ تا ۶ میلیون در هر میکرولیتر می‌باشد. نسبت حجم سلول‌های خون به کل خون بر حسب درصد را هماتوکریت می‌نامند. این نسبت در زنان و مردان سالم و بالغ به ترتیب برابر ۳۵-۴۵ و ۴۰-۵۰ درصد است.

سیتوپلاسم گویچه‌های قرمز اسفنجی بوده و به وسیلهٔ غشاء پلاسمی قابل ارتجاعی احاطه شده تا این سلول بتواند تغییر شکل بدهد و از مویرگ‌های باریک عبور کند. در سیتوپلاسم گلبول رنگدانه‌ای به نام هموگلوبین وجود دارد که پروتئینی آهن‌دار است. گلبول قرمز به وسیلهٔ هموگلوبین خود در جاهایی که تراکم اکسیژن زیاد باشد این آهن با اکسیژن ترکیب شده و اُکسی هموگلوبین را تشکیل می‌دهد و در جایی که تراکم اکسیژن کم باشد تجزیه شده و اکسیژن آزاد می کند. این خاصیت هموگلوبین در جابه‌جایی اکسیژن از شش‌ها به بافت‌ها بسیار سودمند است. عمر هر گلبول قرمز حدود ۴ ماه است. بعد از این مدت گلبول در کبد تجزیه می شود و آهن موجود در کبد اندوخته می‌شود. تراکم گلبول قرمز و عمر آن ۱۲۰ روز است.

گلبول سفید

گویچه‌های سفید یا گلبول‌های سفید از یاخته‌های خون اند. گویچه‌های سفید بخشی از سیستم ایمنی بدن به شمار می‌روند و در برابر بیماری‌های عفونی از بدن محافظت می‌کنند. لکوسیت‌ها یا گویچه‌های سفید خون بر اساس حضور یا عدم حضور گرانول‌های اختصاصی در سیتوپلاسم خود به ۲ دسته گرانولوسیت‌ها یا دانه‌دارها و آگرانولوسیت‌ها یا بدون دانه‌ها تقسیم بندی می‌شوند. لکوسیت‌ها در مقایسه با اریتروسیت‌ها سلول‌هایی هسته‌دار و متحرک هستند. گرانولوسیتها بر اساس رنگ پذیری گرانول‌های اختصاصی آنها به ۳ دسته نوتروفیل‌ها، اسیدوفیل‌ها و بازوفیل‌ها تقسیم می‌گردند. آگرانولوسیت‌ها به ۲دو دسته لنفوسیت‌ها و مونوسیت‌ها تقسیم می‌شوند.

نوتروفیل‌ها فراوان‌ترین لکوسیت‌ها در خون می‌باشند و در عفونت‌های باکتریایی مقدار آنها افزایش می‌یابد. اسیدوفیل‌ها یا ائوزینوفیل‌ها بیشتر پاسخ‌های آلرژیک را کنترل می‌کنند. لنفوسیت‌ها که به ۲ دسته لنفوسیت B و A تقسیم می‌شوند نقش عمده‌ای در دستگاه ایمنی بدن دارند. تحت شرایط بالینی از جمله التهابات عفونی و غیر عفونی، بیماری سل و بیماریهای قارچی و برخی از سرطان‌ها تعداد مونوسیت‌های خون افزایش می‌یابد.

گروه های خونی

گروه‌های خونی، آنتی‌ژن‌هایی هستند که در سطح گویچه‌های قرمز خون و سلول‌های دیگر قرار دارند و از والدین به فرزندان به ارث می‌رسند. گلبول‌های قرمز مانند همه سلول‌های هسته‌دار بدن واجد اختصاصات آنتی‌ژنتیکی در سطح خود می‌باشند. این آنتی‌ژنها، آنتی‌ژن‌های گروه خونی نامیده می‌شوند.

گاهی دیده می‌شود که خون شخصی را به شخص دیگری تزریق می‌کنند خون شخص دهنده در بدن فرد گیرنده لخته می‌کند و رسوب می‌دهد. چگونگی این عمل با انعقاد خون متفاوت است و به وجود گروه‌های خونی مختلف مربوط می‌شود. در سطح خارجی گلبول‌های قرمز افراد دو نوع آنتی‌ژن از جنس پروتئین وجود دارد که به نامهای A و B معروف هستند. برخی افراد آنتی‌ژن نوع A و برخی نوع B، برخی هر دو آنتی‌ژن A و B را دارا هستند و برخی هیچ یک از آنتی‌ژن‌ها را ندارند این افراد را به ترتیب در گروه‌های خونی AB، B، A و O قرار می‌دهند.

بیان آنتی‌ژن‌های گروه‌های خونی تحت کنترل ژنهای خاصی است و توارث آنها از قوانین ساده مندل تبعیت می‌کند. برای هر سیستم گروه خونی، تعداد متغیری از آلل‌های مختلف وجود دارد. آلل‌ها به نوبه خود تعداد متغیری از آنتی‌ژن‌های غشایی گلبول قرمز را کنترل می‌نمایند. حیوانات سالم علاوه بر داشتن آنتی‌ژن‌های گروه‌های خونی بر سطح خود ممکن است واجد آنتی‌بادی‌های سرمی بر علیه آنتی‌ژن‌های گروه خونی که خود فاقد آنها نیز هستند، ‌باشند. مثلا افرادی که گروه خونی آنها فاقد آنتی‌ژن A است، در سرم خود آنتی‌بادی بر ضد آنتی‌ژن A دارند. تصور می‌شود این آنتی‌بادی‌های طبیعی حاصل برخورد با گلبول‌های قرمز گروه A نبوده بلکه متعاقب تماس با آنتی‌ژن‌های مشابهی هستند که در طبیعت به وفور یافت می‌شوند.

انتقال خون

گلبول‌های قرمز را می‌توان به سهولت از حیوانی به حیوان دیگر انتقال داد. اگر گلبول‌های قرمز فرد دهنده، آنتی‌ژن‌های مشابه با گلبول‌های قرمز گیرنده داشته باشند، پاسخ ایمنی در حیوان گیرنده گلبول ایجاد نمی‌شود. اما اگر گیرنده آنتی‌بادی‌هایی بر علیه آنتی‌ژن‌های گلبول قرمز دهنده داشته باشد، در آن صورت گلبول‌های دهنده در معرض خطر تهاجم سریع قرار خواهند گرفت. زمانی که این آنتی‌بادی‌ها به آنتی‌ژن‌های موجود در سطح گلبول‌های قرمز بیگانه متصل گردند، ممکن است سبب همولیز و فاگوسیتوز این سلول‌ها شوند. در صورت فقدان آنتی‌بادی‌های طبیعی، گلبول‌های قرمز تزریق شده موجب برانگیخته شدن پاسخ ایمنی در فرد دریافت کننده خون می‌شوند. سپس گلبول‌های تزریق‌شده مدتی در خون گردش می‌کنند.

دومین انتقال خون با این گلبول‌ها یا گلبول‌های شبیه به گلبول‌های قبلی باعث تخریب سریع این گلبول‌ها می‌گردد که منجر به بروز واکنش‌های پاتولوژیک شدید می‌گردد. علایم این روند تخریبی ناشی از همولیز گسترده داخل عروقی است. این علایم عبارتند از : لرزش بدن، فلج و تشنج و انعقاد داخل عروقی، تب و پیدایش هموگلوبین در ادرار. درمان واکنش‌های انتقال ناشی از چنین انتقال خونی شامل متوقف کردن انتقال خون و زیاد کردن حجم ادرار بوسیله یک دیورتیک می‌باشد، چرا که تجمع هموگلوبین در کلیه ممکن است موجب تخریب توبول‌های کلیه شود. بهبود وضعیت فرد به دنبال حذف همه گلبول‌های قرمز بیگانه حاصل می‌گردد.

انواع گروه‌های خونی (سیستم ABO)

در سال ۱۹۰۱ میلادی کارل لاند اشتاینر، ایمونولوژیست آلمانی برای نخستین بار، وجود آنتی‌ژن‌های گروه خونی بر روی گلبول‌های قرمز و نیز آنتی‌بادی‌هایی بر علیه همان آنتی‌ژن‌ها را در سرم انسان ثابت نمود. لاند شتاینر، ابتدا گلبول‌های قرمز را از سرم جدا کرد و سپس به مطالعه نتایج حاصل از مخلوط کردن سرم و گلبول‌های قرمز افراد مختلف پرداخت. وی دریافت که سرم بعضی از افراد قادر به آگلوتینه کردن گلبول‌های قرمز برخی دیگر از افراد می‌باشد، اما بر روی گلبول‌های قرمز همه افراد موثر نیست. در تجزیه و تحلیل نتایج، او فهمید که می‌توان افراد را از نظر گروه‌های خونی به گروه‌هایی تقسیم نمود:

• گروه خونی A : آنتی‌ژن نوع A را سطح گلبول قرمز خود دارند و در پلاسمای خونشان نیز آنتی‌کور B (ضد آنتی‌ژن B) را دارا هستند.
• گروه خونی B : آنتی‌ژن نوع B را در سطح گلبو لهای قرمز خود را دارند و در پلاسمای خونشان نیز آنتی‌کور A (ضد آنتی‌ژن A) را دارند.
• گروه خونی AB : آنتی‌ژن نوع A و B را در سطح گلبول‌های قرمز خود را دارند و در پلاسمای خونشان نیز هیچ یک از آنتی‌کورها را ندارند.
• گروه خونی O : هیچ یک از آنتی‌ژن‌ها را در سطح گلبول‌های قرمز خود ندارند ولی هر دو آنتی‌کور را دارا هستند.

آنتی‌بادی موجود در سرم  

نحوه تعیین گروه خونی

برای پی بردن به گروه خونی هر کس، مقداری از خون را با آنتی‌کورهای معین شده A یا B مخلوط می‌کنیم. از تولید یا عدم تولید رسوب که در اثر به هم چسبیدن گلبول‌های قرمز ایجاد می‌شود می‌توان گروه خونی شخصی را معین کرد. اگر بخواهیم به فردی از گروه خونی B خون تزریق کنیم، چون پلاسمای خون او آنتی‌کور A را دارد نمی‌توان خونی را که دارای آنتی‌ژن A باشد به او داد. این آنتی‌ژن در گروه های A و AB یافت می‌شود پس او نمی‌تواند از این گروه‌ها، خون دریافت کند.

رسوب خونی

• گروه خونی A: با آنتی‌کور B رسوب نمی‌دهد ولی با آنتی‌کور A رسوب می‌دهد.
• گروه خونی B: با آنتی‌کور B رسوب می‌دهد ولی با آنتی‌کور A رسوب نمی‌دهد.
• گروه خونی AB: با هر دو آنتی A و B رسوب می‌دهد.
• گروه خونی O: با هیچ یک از آنتی‌کورهای A و B رسوب نمی‌دهد.

درصد گروه‌های خونی در مردم

در میان جمعیت مردم در حدود ۴۲ درصد گروه خونی A حدود ۹ درصد گروه خونی AB و ۴۲ درصد گروه خونی O را دارا هستند. با این وجود لازم به ذکر است که یک آنتی‌ژن گروه خونی هیچگاه نمی‌تواند به همراه آنتی‌بادی ضد خود در بدن یک فرد وجود داشته باشد. زیرا در آن صورت وقوع همولیز، گردش خون را مختل نموده و گلبول‌های فرد تخریب می‌شود. گروه‌های خونی O، AB، B، A نمایانگر فتوتیپ گلبول‌های قرمز یک فرد است که مطابق با یک سیستم ساده که متشکل از سه ژن آللی A، B، O می‌باشد، به ارث می‌رسند.

افراد Secretor , Nonsecretor

تقریبا ۷۵% از انسانها مواد آنتی‌ژن A و B را نه تنها در سطح غشای سلولی بلکه به صورت آزاد در ترشحات مختلف نظیر سرم، ادرار، بزاق دارا می‌باشند. مواد آنتی‌ژن گروه خونی در سطح غشای سلولی به مولکول‌هایی از جنس گلیکوپروتئین متصلند. این صفت بوسیله یک ژن به نام Se= Secretor کنترل می‌گردد. عمل ژن se در صورتی که وجود داشته باشد کنترل اتصال ساده آنتی‌ژنی به مولکول‌های گلیکو‌پروتئینی است. در افراد هموزیگوت مغلوب اتصال مواد آنتی‌ژنی به مولکول‌های گلیکو‌پروتئین تحت کنترل نبوده، در نتیجه آنتی‌ژن‌های A و B اجازه حضور در مایعات بدن را نمی‌یابند.

سیستم RH

در سال ۱۹۴۰، لاندشتاینر و وینر نشان دادند آنتی‌بادی‌هایی که بر علیه گلبول‌های قرمز میمون رزوس (Rhesus) تولید می‌گردد، قادرند گلبول‌های قرمز ۸۵% از جمعیت انسانی را نیز آلگوتینه نمایند. این آنتی‌بادی‌ها بر علیه مولکولی که (RH) نامیده شده، بوجود می‌آمدند و افرادی را که واجد این مولکول بودند Rh مثبت نام گرفتند و به ۱۵ درصد بقیه که فاقد این مولکول بودند، افراد Rh منفی اطلاق گردید. آنتی‌بادی‌های طبیعی بر علیه آنتی‌ژن‌های Rh در بدن تولید نمی‌شوند.

بیماری همولیتیک نوزادان

بیماری همولیتیک نوزادان معمولا زمانی بوجود می‌آید که یک مادر Rh منفی حامل جنین Rh مثبت باشد. بطور طبیعی گلبول‌های خون جنین به واسطه لایه‌هایی از سلول‌های ترفوبلاست از گردش خون مادر جدا شده است. اما در اواخر حاملگی و بخصوص در حین تولد نوزاد، گلبول‌های قرمز جنین ممکن است وارد گردش خون مادر شوند. همین که این گلبول‌ها به جریان خون مادر برسند به عنوان یک عنصر خارجی تلقی شده و پاسخ ایمنی مادر را جهت تولید آنتی‌بادی برمی‌انگیزند.

معمولا آنتی‌بادی بر علیه گلبول‌های قرمز جنین قبل از تولد اولین بچه ساخته نمی‌شود. اما حاملگی‌های مکرر نهایتا منجر به افزایش سطح آنتی‌بادی در خون مادر می‌شود. این آنتی‌بادی‌ها پس از گذشتن از سلول‌های ترفوبلاست مادر به گردش خون جنین می‌رسند و در آنجا با گلبول‌های قرمز جنین وارد واکنش شده و موجب تخریب آنها می‌شوند. ممکن است روند تخریب گلبول‌های قرمز جنین به قدری شدید باشد که موجب مرگ جنین شود. از طرف دیگر جنین ممکن است زنده بماند و در یک وضعیت آنمیک شدید و همراه با یرقان متولد شود.

بدن جنین ممکن است در راه تلاش جهت جبران گلبول‌های از دست رفته گلبول‌های قرمز نابالغ را از مغز استخوان به داخل خون آزاد نماید. تخریب گسترده گلبول‌های قرمز جنین می‌تواند منجر به آزاد شدن مقادیر سمی بیلی ‌روبین به داخل جریان خون شود. از آنجایی که کبد جنین هنوز نابالغ است، این بیلی‌روبین ممکن است در سلول‌های مغز رسوب نموده و موجب آسیب شدید گردد.

گردآورنده: دنیاها، دانشنامۀ فارسی | www.donyaha.ir