بیماری جذام
در بین بیماریهای باستانی، یکی از قدیمی‌ترین و معروفترین آنها، بیماری جذام است که عامه مردم ایران به آن «خوره» می‌گویند.
جذام در طی هزاران سال ترس و وحشت را در انسانها ایجاد کرده و یک بیماری شناخته شده در تمدن های چین ، مصر و هندوستان بوده است. تعداد افرادی که در طی هزاران سال از ناتوانی های جسمی و تغییر شکلهای غیرقابل علاج آن رنج برده اند غیر قابل محاسبه است. از زمانهای دور ، جذام توسط جامعه بعنوان یک بیماری لاعلاج و ناقص کننده و مسری قلمداد می شده است. این مسائل منجر به عکس العمل های شدیدی از سوی جامعه می شده و افراد مبتلا به بیماری بیشتر از خود بیماری ، از این عکس العملها ترس داشتند.
منشا این بیماری را میتوان با پیدایش انسان‌های اولیه هم زمان دانست. به دشواری میتوان مبدا بیماری جذام را مشخص کرد. اولین نمونه های جذام ، در مناطقی از جمله هند و مصر دیده شد و تا مدتها تصور می شد که این بیماری ارثی ، عذابی از جانب خداوند است. چینی‌ها از ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح این بیماری را می‌شناختند. این بیماری ۱۳۵۰ سال قبل از میلاد مسیح شرح داده شد که قدیمی‌ترین توصیف این بیماری به شمار می‌رود.
جذام اولین بیماری عفونی در بشر است و جالب اینکه آثار این بیماری در اجساد مومیایی دیده شده است و در کتاب انجیل نیز به این بیماری اشاره شده است.
علت گسترش چشمگیر بیماری جذام در اروپا طی قرون وسطی، جنگ‌های صلیبی بوده و قرن ۱۳ میلادی نقطه اوج کشتار این بیماری بود و در قرن شانزدهم، جذام به کل از فهرست بیماریهای مزمن اروپای مرکزی حذف شد. هر ساله ۵۰۰ هزار نفر، به این بیماری خطرناک مبتلا می‌شوند.
سال ۱۸۷۴ هانس، پزشک نروژی ۹ سال قبل از اینکه رابرت کخ، باسیل سل را کشف کند، عامل بیماری جذام را در ضایعات برآمده بدن یک بیمار جذابی یافته و این باکتری را به عنوان نخستین باکتری آسیب‌رسان در تاریخ علم پزشکی شرح داد، به رغم مخالفت‌های بسیار، هانس ؤابت کرد که این بیماری مسری است، اگر چه صفات مشخص و شباهت آن به باسیل سل تا چندین سال بعد ناشناخته باقی ماند.
۵۲ سال پیش وکیل و فیلسوف فرانسوی رائول فولبریو آخرین یکشنبه ماه ژانویه هر سال را، روز جهانی کمک به بیماران جذامی نامید. در آن زمان در سراسر جهان، تقریبا ۱۵ میلیون نفر به این بیماری مبتلا بودند. در حالی که امروزه، این رقم به دو میلیون نفر کاهش یافته که بیشتر آنها در آسیای جنوب شرقی ، آفریقا و آمریکای لاتین پراکنده شده اند و تنها درهشت کشور هند، ماداگاسکار، بنگلادش، میانمار، نپال و نیجریه می توان حدود 91 درصد از کل این بیماری را شناسایی کرد.
در ایام گذشته که درمان مناسبی برای جذام وجود نداشت، مردم از این بیماری وحشت بسیاری داشتند، اما امروزه دیگر جذام یک بیماری وحشت‌آور نیست و با داروهای مناسب، کاملا درمان میشود. با تشخیص و شروع درمان بموقع جذام و مصرف کامل و منظم دارو، از ایجاد یا پیشرفت تغییر شکل و معلولیت‌هایی مانند زخم، قطع انگشتان یا عوارض چشمی جلوگیری خواهد شد.
جذام همانطور که گفته شد یک بیماری میکروبی است که به وسیله میکروب میله‌یی شکل ایجاد میشود. تحقیقات دانشکده بهداشت دانشگاه تهران نشان داده که خاک سرخ بستر خوبی برای پرورش این میکروب است. میکروبی با نام «باسیل هانس» یا «مایکو باکتریوم لپرا» که با درمان دارویی از بین می‌رود.
جذام به صورت مستقیم از انسانی به انسان دیگر سرایت می‌کند. سرایت جذام از یک شخص درمان نشده به شخص دیگر از طریق دستگاه تنفسی یا پوست صورت می‌گیرد.
جذام زن و مرد ندارد و هر دو جنس را در تمام سنین در بر می‌گیرد. جذامیان اغلب احساس طردشدگی و خطرناک بودن می‌کنند، احتیاج مبرم به کمک‌های معنوی مردم دارند تا کمک‌های مالی آنها. چرا که رنج اجتماعی ناشی از این بیماری به مراتب بیشتر از سایر بیماریهای لاعلاج است.
با این حال سیمای اجتماعی جذام در طی دهه های اخیر تغییر کرده است و به این بیماری بیشتر از پیش همانند سایر مشکلات بهداشت عمومی نگریسته می شود ، بطوریکه بیماران بطور فزاینده ای در سرویس های خدمات بهداشت عمومی تحت درمان قرار می گیرند. تمام کشورها بطور رسمی کلینیک های سرپائی را بعنوان پایه درمان جذام پذیرفته اند و آسایشگاههای جذام قدیمی و ننگ آور را از دور خارج کرده اند. این رویکرد خوش بینانه نیاز به حمایت قوی پرسنل بهداشتی و سایرین در تمام سطوح دارد تا درمان بطور کامل صورت گرفته و عزت نفس بیماران تضمین گردد.
هنگامیکه در سال ۱۸۷۳ ، مایکوباکتریوم لپرا توسط ج آ ، هانس کشف گردید ، اولین باکتری مولد بیماری در انسان محسوب می شد که شناسایی شده بود. اما معالجه بیماران بعد از کشف داپسون و مشتقات آن در اواخر سال ۱۹۴۰ میسر گردید و این کشف یک دگرگونی در رویکرد کنترل جذام ایجاد نمود زیرا معالجات بیماران بصورت سرپایی مقدور شد و دیگر نیازی به جداسازی ننگ آور بیماران نبود.
اما مقاومت باکتری جذام در مقابل داپسون بتدریج ظاهر گردید و گسترش یافت. بهبودی بیماران به کندی صورت می گرفت و دوره معالجه بسیار طولانی شد و نتیجه اینکه آنها به حضور نامنظم و عدم پذیرش درمان متمایل شدند. بنابراین موفقیت درمان تک دارویی با داپسون بتدریج کمتر شد و کنترل بیماران اغلب بدون تأثیر گردید.
جذام چیست؟
جُذام یا خوره یک بیماری مزمن مسری است که عامل این بیماری، یک باکتری گرم منفی به نام مایکوباکتریوم لپرا می‌باشد.رشد این باکتری بسیار کند است، به طوری که در بافت نرم کف پای موش در طی ۱۱ تا ۱۳ روز تکثیر می‌یابد.این باکتری اسیدفاست می‌باشد.
پوست و اعصاب، مهمترین مناطقی هستند که هدف این باکتری ها قرار می گیرند ( هر چند که سایراندام های بدن نیز چندان از حمله این بیماری، مصون نیستند) به خصوص دست، پا، صورت و چشم ها ممکن است دچاراین ضایعه می شوند. چون عصب این اعضا از بین می رود، بیمار آسیب دیدگی و سوختگی حاصل از بیماری را احساس نمی کند و ضایعات حاصله ممکن است تبدیل به زخم شوند. به علاوه این بیماری ممکن است خود را به صورت ضعف ماهیچه ها و فلج نیز نشان دهد و در نتیجه، معلولیتهای جدی از قبیل از شکل افتادگی عضو یا حتی کوری و از بین رفتن انگشتان دست و پا به وجود خواهد آمد.
دوره ی نهفتگی آن در محدوده ۹ ماه تا ۲۰ سال است. راه ورود عامل جذام به بدن، به طور دقیق مشخص نیست و دوره کمون آن بسیار طولانی است. ابن سینا فرموده‌است: کسی که به تازگی مبتلا به جذام شده و اوایل بیماری را طی می‌کند، امید به معالجه‌اش بیشتر است. اما وقتی بیماری ریشه دوانید و وضعیت ثابتی پیداکرد ، اگر هم معالجه شود بسیار مشکل است.
با درمان به موقع بیماری نتیجه بسیار مطلوب است.در بیمارانی که دچار ضایعه‌های ناشی از بیحسی اندام‌ها هستند، در صورتی که اقدام‌های درمانی نتیجه ندهد، دچار تغییر شکل اندام و استئومیلیت می‌شوند وگاهی قطع عضو، لازم میشود.همچنین ایریدیوسیکلیت، ممکن است منجر به کاهش بینایی یا کوری شود و کاتاراکت نیز به طور شایعی در نوع لپروماتوز ایجاد میشود.
نکته دیگری که در رابطه با سیر طبیعی جذام مهم است این است که کسانی که از نزدیک بااین بیماران تماس داشته‌اند آزمون پوستی لپرومین با شیوع زیادی مثبت میشود ولنفوسیت‌های تغییرشکل یافته ویژه مایکوباکتریوم لپرا و پادتن‌های ویژه این باکتری حاکی ازآن است علیرغم شایع بودن عفونت، تنها تعداد کمی از افراد، دچار بیماری آشکار می‌شوند.
تأثیر سن، جنس، شغل و موقعیت اجتماعی
بیماری در هرسنی ممکن است حادث گردد، اما بیشترین شیوع سنی آن در بزرگسالان جوان است. به طوری که در مناطق بومی، بروز سنی بیماری در سنین ۲۰ تا ۳۵ سالگی، به اوج می‌رسد. در بعضی از نژادها بروز بیماری در مردان بیشتر از زنان است و نوع لپروماتوز بیماری در مردان، ۲ برابر زنان عارض می‌گردد. تأثیر فقر، در بروز آن به اثبات رسیده‌است.از نظر شغلی، اکثریت جذامیان ایران را کشاورزان تشکیل می‌دهند اما دربین بیماران جذامی، کارمند، مهندس، کارگر و... به چشم می‌خورد.شایان ذکر است چون حساسیت نژادی نسبت به جذام را نمی‌توان از دیگر عوامل بیماری مجزا نمود، بنابراین اگر جذام در منطقه‌ای شایع‌تر است به علت دخالت عوامل زیست‌شناسی، اقتصادی واجتماعی است و ارتباطی به منشا نژادی و قومی ندارد.
فرد مبتلا به بیماری جذام
تأثیر عوامل مساعد کننده بیماری
ازآنجا که با صنعتی شدن برخی از کشورهای بومی جذام، از میزان بروز آن کاسته شده‌است وهم‌اکنون نیز بیشترین موارد آن در اقشار آسیب‌پذیر جامعه یافت میشود، باید فقر وبی‌خانمانی و تغذیه نامناسب رااز عوامل مساعدکننده ابتلا به این بیماری به حساب آورد.لازم به یادآوری است که حتی پژوهشگران قدیمی نیز به بعضی از این عوامل توجه داشته ومورد تاکید قرار داده‌اند، به طوری که در دایرةالمعارف قانون علاوه بر تماس خانوادگی وانتقال داخل رحمی بیماری، به تأثیر دما و وضعیت نامطلوب تغذیه نیز به عنوان عوامل زمینه‌ساز بروز جذام اشاره شده‌است.
مخزن بیماری
انسان تنها مخزن بیماری می‌باشد.همچنین میمون مانگابی (Mangabey) که نوعی میمون دنیای جدید است به طبیعی آلوده میشود.
راه ورود بیماری
راه‌های انتقال بیماری عبارت‌انداز: دستگاه تنفس، دستگاه گوارش، پوست، از طریق رحم مادر به نوزاد، تماس با حیوان‌ها، حشرات و خاک محیط اطراف.
چون دوره کمون طولانی است، راه اصلی ورود عامل بیماری جذام به بدن مشخص نمی‌باشد ولی محتمل‌ترین راه، دستگاه تنفسی می‌باشد. جذام تر یا همان لپروماتوز واگیردار می‌باشد.با توجه به اینکه این افراد در هر شبانه‌روز حدود ۱۰۰ میلیون باسیل جذام را از طریق ترشحات بینی خود به محیط خارج دفع می‌کنند اما بیماری جذام به آسانی منتقل نمی‌شود وانتقال آن مستلزم تماس طولانی و چندین ساله با بیماران مبتلا به جذام می‌باشد. برهمین اساس انتقال آن به پرسنل بیمارستانی بسیار ناچیز می‌باشد.
با توجه به اینکه عامل جذام در بدن پشه خاکی و ساس‌هایی که از بیماران درمان نشده تغذیه کرده‌اند یافت شده‌است، احتمال اینکه بیماری از طریق نیش حشرات منتقل شود وجود دارد، ولی هنوز به اثبات نرسیده‌است. لازم به ذکر است با توجه به شواهد ظاهری و آزمایشگاهی قابلیت انتقال بیماری در بیشتر موارد در عرض ۳ ماه پس از مصرف مداوم و منظم داپسون (DDS) یا کلوفازیمین ودر عرض ۳ روز پس از درمان با ریفامپین، از بین می‌رود.
چگونگی سرایت و انواع جذام
جذام عمدتاً با قطرات بسیار ریز آب بینی می تواند پراکنده شود. بهداشت و وضعیت زندگی نیز در انتقال بیماری، نقش موثری دارند. اکثر افرادی که به این بیماری مبتلا هستند، هیچ وقت متوجه نمی شوند که به این باکتری آلوده شده اند. درمیان این بیماران، عکس العمل سیستم ایمنی، نوع جذامی را که به آن مبتلا شده اند، مشخص می کند.
انواع جذام عبارتند از:
- پسی – باسیلاری : بیماری جذامی با تعداد نسبتاً کمتر باکتری.
- مالتی – باسیلاری : چون بیماران جذامی مالتی، تعداد بیشتری از باسیل ها را در بدن خود دارند، بیماری آنها واگیر دارتر خواهد بود، ضایعات پوستی بیشتری خواهند داشت و درمان طولانی تری در انتظارشان است.
علایم این بیماری
رنگ پریدگی پوست و بی حسی، اولین علایم جذام هستند. در بیماران مالتی- باسیلاری ، بسیاری از اندام های دیگر مانند غدد لنفاوی، بینی، بیضه و کلیه ها نیز ممکن است درگیر شوند. اما مهمترین معلولیت ناشی از جذام، درگیری اعصاب بالاتنه است که درنتیجه آن، بی حسی یا اختلال حرکتی در یک سری عضلات مشخص، به وجود می آید.
علائم اصلی جذام
در یک منطقه یا کشور آندمیک ، هر فردی که یکی از علائم اصلی زیر را نشان دهد بعنوان مبتلا به جذام تلقی می شود :
- ۱ – ضایعه پوستی مطابق با جذام همراه با فقدان مشخص حس
- ۲ – اسمیرهای پوستی مثبت
ضایعه پوستی معمولاً کمرنگ تر از پوست اطراف است و ممکنست منفرد یا متعدد باشد ، گاهی اوقات ضایعه قرمز یا مسی رنگ است. این ضایعات به اشکال مختلفی ممکن است دیده شوند ولی عموماً بصورت ماکول ( مسطح ) ، پاپول ( برجسته ) ویا ندول هستند. فقدان حس تظاهر تیپیک جذام است. بی حسی ضایعات پوستی را میتوان با سوزن زدن و یا لمس ملایم تشخیص داد.
آسیب عصبی عموماً در تنه های عصبی محیطی ، یکی دیگر از خصوصیات جذام است، که بصورت بی حسی پوست و یا ضعف ماهیچه هایی که توسط اعصاب مبتلا عصب دهی می شوند ، مشخص می گردد. در صورتیکه این علائم وجود نداشته باشد ، کلفتی اعصاب به تنهایی اگر همراه با بی حسی یا ضعف عضلات نباشد ، اغلب علامت قابل اعتمادی از جذام نیستند.
اسمیر پوستی مثبت در نسبت کمی از موارد ، در نمونه های گرفته شده از پوست مبتلایان ، پس از رنگ آمیزی مناسب ، باسیل میله ای شکل و قرمز رنگ جذام ممکن است مشاهده گردد. این یافته برای بیماران جنبه تشخیصی دارد.
یک آزمایش ساده برای تشخیص
به یک سوزن یا سنجاق نوک تیز و تمیز نیاز خواهید داشت.
آنچه را که می خواهید انجام دهید به شخص بگویید و به وی نشان دهید.
شخص باید چشم هایش را ببندد و یا از مانعی استفاده نماید تا نتواند انجام عملیات را ببیند.
مرکز لکه پوستی را با سوزن لمس کنید. فشار ملایمی وارد کنید ( هرگز سوزن را در پوست فرو نکنید و سبب خونریزی نشوید ).
از شخص بپرسید که آیا درد را حس می کند.
نقاط مشابه و نیز قسمتهایی از پوست سالم را با نوک سوزن و ته سوزن آزمایش کنید تا بتوانید مقایسه نمایید.
مورد مشکوک
اگر شخصی دارای ضایعات پوستی و یا نشانه های ضایعات عصبی باشد و نشانه های اصلی جذام را نداشته باشد یا این نشانه ها مورد شک و تردید باشند و نیز تشخیص واضح دیگری را نتوان بر وی گذاشت ، به این بیمار « یک مورد مشکوک » می گویند. به چنین افرادی ، باید نکات پایه را در مورد جذام گفت و به آنان توصیه کرد که اگر علائم بیش از ۶ ماه باقی بمانند و یا در صورت بدتر شدن آن مجدداً مراجعه نمایند ، این موارد را می توان جهت تشخیص قطعی به مراکز ارجاعی که امکانات تشخیص بیشتری دارند ، فرستاد. ( در بعضی برنامه ها دفاتری را جهت ثبت چنین موارید تحت عنوان « ثبت موارد مشکوک » جهت ارزیابی دوره ای وضعیت آنان در نظر می گیرند.
ارجاع محل تشخیص
موارد مشکوک ممکن است در یکی از گروههای زیر قرار گیرند :
- ۱ – یک یا چند لکه ( patch ) پوستی مشکوک با حس طبیعی
- ۲ - بی حسی وسیع در دست ها یا پاها ، بدون نشانه دیگری از جذام
- ۳ - بزرگ شدن قابل توجه یک یا چند تنه عصب محیطی بدون بیحسی یا ضایعه پوستی
- ۴ - اعصاب دردناک بدون نشانه دیگری از جذام
- ۵ - زخم های بدون درد در دست ها و یا پاها بدون نشانه دیگری از جذام
- ۶ - ندولهایی در پوست بدون نشانه های دیگر
برخی از این یافته ها در بیماریهای دیگری به غیر از جذام نیز ممکن است دیده شوند، بهتر است افرادی که چنین علائمی دارند به نزدیکترین مرکز ارجاعی فرستاده شوند این افراد ممکن است به بررسی های دقیق تری از جمله آزمونهای آزمایشگاهی و غیره نیاز داشته باشند.
درمان جذام
از آن جا که تمامی میکوباکتریوم های فعال قابل کشته شدن هستند، جذام یک بیماری قابل درمان است. چند دارو درمانی، موثرترین درمان پیشنهادی سازمان بهداشت جهانی برای بیماری جذام است. البته بیماران برای معالجه کامل، باید به صورت مرتب داروهای خود را طی دوره های نسبتاً طولانی مصرف نمایند. یک دوره 6ماهه برای بیماران پسی – باسیلاری و یک دوره 24-12 ماهه برای بیماران جذامی مالتی – باسیلاری کافی خواهد بود. جذام بیشتر از هر چیز، یک بیماری معلولیت آور است از این رو، هدف از کنترل برنامه ها، علاوه بر قطع انتقال باکتری و درمان بیماران، کاهش ناتوانی و معلولیت آنها نیز هست. آنچه که در این بیماری اهمیت دارد، آغاز سریع درمان است. یعنی پیش از آن که اولین علایم معلولیتها ظاهر شوند.
۱۶ کشور درصدر کشورهای آندمیک جهان ، ۹۱ درصد موارد تخمینی جذام را بخود اختصاص داده اند که بیش از ۸۰ درصد موارد مربوط به ۵ کشور اول است. در سال ۱۹۹۷ ، برآورد شده که ۱/۱۵ میلیون مورد در جهان وجود دارد که بیشتر آنها در آسیای جنوب شرقی ، آفریقا و آمریکا متمرکز شده اند. از میان این تعداد ۸۹ میلیون مورد ثبت شده برای درمان وجود دارند که بیش از ۹۷ درصد آنها با روش چند دارویی ( MDT) معالجه شده اند. تعداد موارد جدید کشف شده جهان حدود نیم میلیون نفر در سال است.
آغاز درمان چند دارویی (MDT)
با اولین توصیه گروه مطالعه شیمی درمانی سازمان جهانی بهداشت در سال ۱۹۸۱ ، در مورد رژیم های استاندارد چند دارویی ، عصری همراه با خوش بینی و امیدواری آغاز گردید. این توصیه ها با حمایت مشتاقانه کشورهای آندمیک جذام ، سازمانهای دولتی و غیردولتی ، مؤسسات خیریه و گروههای حرفه ای همراه گردید. آنچه در ۱۰ سال پیش غیرممکن می نمود با یک دوره درمان چند دارویی نسبتاً ارزان و ساده به واقعیت پیوست. درمان چند دارویی ( MDT ) توسط بیماران به خوبی تحمل و پذیرفته می شود و بسیار مؤثر است. MDT بسرعت بیماران را معالجه کرده ، انتقال بیماری را متوقف نموده و در نتیجه حذف بیماری را ممکن می سازد.
شروع و گسترش MDT تغییرات چشمگیری را در سیمای کلی جذام در تمام کشورهای آندمیک ایجاد نموده است. شیوع تخمینی در جهان طی ۱۲ سال گذشته بیش از ۸۵ درصد کاهش داشته است. MDT بحدی مؤثر است که حتی وقتی که توسط سرویسهای بهداشتی خدمات بهداشتی با زیرساخت و منابع محدود بکار گرفته شود ، تعداد ناچیزی از بیماران از پاسخ به آن ناتوان می مانند. برآورد شده که MDT در مقایسه با درمان تک دارویی با داپسون ، تا سال ۱۹۹۷ از حدود ۵۰۰/۰۰۰ تا یک میلیون مورد عود جلوگیری نموده است.
مزایای MDT
- در معالجه بیماران بسیار مؤثر است.
- دوره درمان را کاهش می دهد.
- توسط بیماران بخوبی پذیرفته می شود.
- کاربرد آن آسان است.
- از توسعه مقاومت دارویی جلوگیری می کند.
- انتقال عفونت را قطع می نماید.
- خطر عود را کاهش می دهد.
- از معلولیت جلوگیری می کند.
- نگرش جامعه را بهبود می بخشد.
علاوه بر این ترکیب چند دارویی بکار گرفته شده در این رژیم ها از بروز مقاومت دارویی جلوگیری می نماید. بعلت اثربخشی این رژیم ها و همچنین بهبودی غیرمستقیم در بیماریابی و مراقبت از بیمار ، تخمین زده میشود که از پیدایش یک تا دو میلیون معلولیت جسمی پیشگیری شده است.
پیام درمان پذیری کامل این بیماری بطور وسیعی گسترش یافته است و باعث شده تا وحشت عمومی از جذام و تفکر جداسازی مبتلایان آن از جامعه رو به کاهش گذارد. در همین حال ، آگاهی جامعه در مورد بیماری افزایش پیدا کرده و تعداد افرادی که شخصاً برای تشخیص و معالجه به مراکز بهداشتی مراجعه می نمایند مرتب افزایش می یابد.
در تعدادی از برنامه ها که بطور مطلوب سازماندهی شده اند تعداد موارد جدید کشف شده در سال بطور مداوم کاهش یافته است که نشانگر تأثیر واضح MDT بر انتقال بیماری است.
اصول استراتژی حذف جذام عبارتند از :
- تعیین اهداف برنامه و جدول زمانبندی فعالیت ها
- بکارگیری تمام قوا برای انجام آنها
- افزایش آگاهی جامعه در مورد جذام بطوریکه افراد با ضایعات مشکوک ، خودشان سریعاً جهت تشخیص و معالجه مراجعه نمایند.
- گسترش خدمات تشخیصی و درمان چند دارویی بیماری جذام به تمام مؤسسات بهداشتی
- اطمینان از اینکه کلیه موارد جدید و موجود ، رژیم مناسب MDT را دریافت می کنند.
- تشویق تمام بیماران برای انجام درمان منظم و کامل
- ثبت کلیه فعالیتها به منظور پایش و ارزشیابی برنامه
مشکلات موجود :
- امتناع تعداد معدودی از بیماران از ادامه درمان بعلت ترس از عوارض دارویی
- تداوم وجود داغ اجتماعی ناشی از جذام در اذهان عمومی جامعه
- تردد و جابجایی مهاجرین خارجی بخصوص افاغنه
- عدم ارائه گزارش دهی بموقع از طرف معاونت های بهداشتی کشور
- عدم پیگیری مداوم بیماران مجذوم در امر تکمیل درمان
در آینده لازم است با استفاده از وسایل کمک آموزشی و نیز آموزش چهره به چهره و استفاده از رسانه های ارتباط جمعی برای آموزش مردم جهت آشنایی آنان با علائم و نشانه های بیماری تلاش بیشتری نمود تا در نتیجه این کشف زود هنگام موارد بیماری و درمان بموقع آنان ، کاهش بروز معلولیت های ناشی از جذام و در نهایت حفظ مرحله حذف و حتی دستیابی به مراحله ریشه کنی بیماری امکانپذیر گردد. آموزش مستمر کارکنان در سطوح مختلف شبکه های بهداشتی درمانی کشور نیز از ملزومات تسهیل کشف موارد بیماری در سطح کشور خواهد نمود.
گردآورنده: دنیاها، دانشنامۀ فارسی | www.donyaha.ir
