طاهر توفیق

طاهر توفیق پسر عبدالرحمن حمدی شیخانی، در سال 1922 میلادی مصادف با 1301 شمسی در در محله بفریقند شهر کوی سنجق (کویه) اقلیم کورستان عراق، دیار شعر و موسیقی، به دنیا آمد. وی فردی باعزت، بذله‌گو و نکته‌دان بود. هیچ گاه هنرش را فدای پول و مادیات نکرد و ترانه‌هایش را بر حسب میل و علاقه خود خوانده است. خودش می‌گفت: در زندگی‌ام هیچ کس را نرنجانده‌ام.

این استاد گرانقدر در اجرای مقام بسیار ماهر بودند و در این زمینه چنان مهارتی داشتند که به استاد مقامان مشهور شدند.

خانواده

پدرش (توفیق) که به (تۆفیقه‌ درێژ) شهرت داشته است در سال 1958 فوت می‌کند، مردی فقیر و در عین حال باعزت که از صدای زیبایی نیز بهره‌مند بود. "توفیق" به غیر از "طاهر" صاحب سه پسر دیگر به نامهای "ظاهر"، "مغدید" و "شفیق" و یک دختر به نام "شوکت" بوده است است. مادر طاهر توفیق "عصمت" نام داشت که او نیز در سال 1962 فوت کرده است.

آغاز زندگی هنری

طاهر توفیق تحصیلات ابتدایی را به رسم آن زمان در مکتب‌های سنتی با آموختن کتاب آسمانی قرآن، گلستان و بوستان سعدی آغاز کرد. سپس به مدرسه ابتدایی شهر کویه رفت و در همان دوران بود که به سبب خوشنوایی‌اش، عضو گروه سرود مدرسه شد.

طاهر توفیق در سال 1936 خوانندگی را آغاز کرد و همزمان وارد دوره متوسطه شد اما به دلیل هزینه‌های بالا تحصیل مجبور به ترک مدرسه شد و برای امرار معاش در شهربانی کویه مشغول به کار شد. از همان اوایل شروع کار هنری‌اش وسواس زیادی در انتخاب اشعار داشت و به همین دلیل بیشتر، شعر شاعران پرآوازه کورد همچون استاد نالی، حاجی قادر کویی و... را برای خواندن انتخاب می‌کرد.

سال‌های محنت بار جنگ جهانی دوم برای استاد طاهر توفیق یادآور دوران پُر رنج و تلخی است که او را از تحصیل و فراگرفتن بیشتر موسیقی در آن دوران محروم ساخت. پس از آن سال‌های سیاه، راه بغداد را در پیش گرفت. این هنرمند در سال 1945 به بغداد می‌رود و به واسطه یکی از اقوامش به نام "صمد بنای" در رادیو کردی بغداد استخدام می‌شود. وی در بغداد 70 ترانه­ را در ازای هر ترانه یک و نیم تا دو دینار اجرا کرده است. اولین مقام طاهر توفیق (له‌ گورێ سۆره‌ گورێ) بوده که همراه با ترانه (کراس زه‌ردێ) اجرا شده است.

در سال 1950 طاهر توفیق چند ترانه را بر روی گرامافون و برای شرکت "چخماقچی" و "بیزافون" اجرا کرده بود. محمد عبدالله هر روز این ترانه‌ها را در چایخانه‌اش (لاوان) و به همراه ترانه‌های دیگری از "کاویس آقا"، "سید علی اصغر کردستانی"، "مریم خان" و خوانندگانی دیگر برای مشتریانش پخش می‌کرد.

محمد عبدالله سال 1956 محمد به بغداد می‌رود و دستگاه ضبطی از نوع فیلیپس را خریداری می‌کند. همان شب اول طاهر توفیق را می‌بیند و در هتل حکیم و برای اولین بار چند مقام بسیار شنیدنی، از جمله مقام های «یاری خۆم لێ زیزه‌»، «زوڵفت به‌ قه‌دتدا» و «به‌سته‌ی چارۆکی» را ضبط می‌کنند. طاهر توفیق در راه بازگشت از بغداد از طرف محمد دعوت می‌شود و ترانه‌های بدون آهنگ زیبایی را در خانه‌های "محمود آقای کاک زیاد"، "ملا حویز"، "زکی افندی" و "باغهای کویه" اجرا می‌کند که توسط محمد همه آنها ضبط می‌شوند. در سال 1957 و هنگامی‌که استاد باکوری به کویه برگشت، او نیز در اجرای ترانه‌ها سهیم بود و با عود و کمانش موجبات زیبایی هرچه بیشتر ترانه‌ها را فراهم می‌آورد. تابستان ها که طاهر توفیق به کویه برمی‌گشت همه­ی بعداز ظهرها به کازینوی "ته‌مته‌مان" می‌آمد و تا نیمه شب در آنجا می‌ماند. او صدای "ام کلثوم" و "محمد عبدالوهاب" را بسیار دوست داشت و به خصوص ترانه‌های "سلو قلبی"، "غنی لی شوی شوی" و "الهوی و الشباب" را بسیار زیبا اجرا می‌کرد.

تایەر تۆفیق (طاهر توفیق)

همکاری طاهر توفیق با رادیو کوردی بغداد تا سال 1962 که به استخدام رسمی دولت درآمد و به وزارت کشور در بغداد منتقل شد، ادامه داشت و سال 1962 به شهر اربیل انتقال یافت؛ اما علیرغم مشغله شدید کاری از فعالیت‌های هنری فاصله نگرفت و در طی سالیان دراز آوازخوانی، آهنگ‌های ماندگاری چون (مطرب حریفان، ساقی درویشان) و... را از خویش به جای گذاشت و در اجرای آواز (مقام) به چنان مهارتی دست یافت که به استاد مقامات شهرت یافت.

یکی از دوستان بسیار نزدیک طاهر توفیق در شهر کویه شاعری به نام "دلدار" بود. این دو در یک محله هم زندگی می‌کردند. طاهر توفیق اشعار او را بسیار دوست داشت و چند شعر او را نیز در قالب مقام اجرا کرده است؛ از آن جمله آن ها می توان به "ئه‌ی بادی شه‌ماڵ"، "زوڵف و ئه‌گریجه‌ی یار" و "چه‌هچه‌هه‌ی بولبول" را نام برد که به گفته خود طاهر توفیق از زیباترین ترانه‌هایش محسوب می‌شوند.

هم آوازی با ارکستر رادیو کرمانشاه

طاهر توفیق به همراه «علی مردان» سفری به کرمانشاه داشته اند و در مدت اقامتشان در کرمانشاه به همراه ارکستر این شهر برنامه هایی اجرا می‌کنند که به عنوان نمونه اشاره می‌شود به مقام (ئه ی مانگ من و تو هه ر دو هاو دردیم) شعر مرحوم فایق بی کس و آهنگ ( گیانه به سیه تی) شعر زنده یاد حاجی توفیق محمود بگ مشهور به پیره‌مرد که استاد علی مردان آن را به همراه ویولون کم نظیر مرحوم مجتبی میرزاده اجرا می‌کند. طاهر توفیق نیز تعدادی آهنگ را با آن ارکستر اجرا می‌کند که از جمله آنها می‌توان از شعری در مقام صبا به نام (جیهانم پشکنیوه) از عثمان حبیب عونی و آهنگی به نام (زووکه ده ی) از اشعار مدحت محمد خضر مشهور به «بی خه و» نام برد. حسن زیرک نیز با تنبور محمد عارف جزیری آهنگ (کیژان ده چنه میرگولان) را می‌خواند.

هنرمندی با عزت نفس بالا

آقای باکوری از زبان مرحوم مشکو هولیری می‌گوید: «طاهر توفیق یکبار برای شرکت در مراسمی به دهوک سفر می‌کند وقتی به سر صحنه برای اجرای موسیقی می‌رود، بعضی افراد حاضر در سالن با همدیگر مسابقه می‌گذارند که هر کس بتواند شاباش بیشتری بر سر طاهر توفیق پخش کند آن فرد برنده مسابقه خواهد بود. همه اسکناس 5 دیناری و 10 دیناری بر سر او پخش می‌کنند اما وی همچنان مشغول اجرای برنامه می‌شود تا زمانی که اجرا به پایان می‌رسد و از سر صحنه پایین آمده در جای خود می نشیند. حتی دستش را برای پول هایی که بر سر او ریخته بودند دراز نمی‌کند. مرحوم حاجی شوکت سعید دیره ای مشهور به مشکو هولیری خالق مقام موسیقیایی ( له پاش مرگم) که خود شاگرد شهابه هولیری مقام خوان بوده می‌گفت که در آن لحظه مطمئن بودم که طاهر توفیق حتی 5 دینار هم در گریبان ندارد.»

باکووری، تایەر تۆفیق، مەحمود زامدار و رەسوڵ بێزار گەردی

مام غفور ملا مولود درباره طاهر توفیق می‌گوید: «در زمان رژیم بعث برنامه کنسرتی برای کودکان بی سرپرست گذاشته شده بود و هنرمندانی چون رسول بیزار گردی، محمد جزا، فواد احمد، واحد کرکوکی و خود طاهر توفیق در آن کنسرت شرکت داشتند وقتی کنسرت به پایان می‌رسد هدایایی در داخل ظروفی در نظر گرفته بودند تا میان هنرمندان تقسیم کنند. همه آنها هدیه را پذیرفتند. اما طاهر توفیق از پذیرش آن امتناع کرد و گفت تماشای این کودکان بی سرپرست برای من بهترین هدیه است و نیازی به هدیه ندارم. او تا زنده بود هرچند از مال دنیا چیزی نداشت ولی عزت نفس بلندی داشت. خوش صحبت و شیرین زبان بود، وطن پرست دلسوزی برای ملتش بود، هیچ وقت برای رژیم بعث برنامه اجرا نکرد. کوچ نابهنگامش زیان بسیار بزرگی برای هنر کردی و مردم کرد بود.»

شهرت و آثار

شهرت طاهر توفیق به ترانه "شیرین به­هاره" بازمی‌گردد که شعری از استاد ابراهیم احمد است. این شعر شامل 15 رباعی است. در آن دوران مسئولین حکومتی بعث بارها از او خواستند که این ترانه را در برنامه هایش اجرا نکند، اما طاهر توفیق برنامه‌هایش را با این ترانه آغاز می‌کرد و یا حسن ختام برنامه‌هایش همین ترانه بود.

طاهر توفیق استاد بی‌بدیل مقام بود. شعرهایش را از منابع شعری شاعران بزرگی همچون "حاجی قادر کویی"، "نالی"، «کوردی"، "صانعی"، "وفایی"، "مولوی کرد"، "احمد مختار جاف"، "دلدار"، "گوران"، "ابراهیم احمد"، "هژار"، "هیمن"، "شیخ رضا" و ... انتخاب می‌کرد. این هنرمند مقام خوان همچنین از اشعار فولکور و اشعار خودش نیز استفاده کرده است.

او برای گذران زندگی اش چند کتاب نیز چاپ کرده است که عبارتند از:

• 1- چه‌پکه‌ گوڵ- سال 1954
• 2- ئاوازی به‌سۆز- سال 1955
• 3- گۆرانی ژیان- سال 1973
• 4- ئاوازی به‌جۆش- سال 1978
• 5- گوڵی سه‌ربه‌ستی- سال 1983.

بیماری و مرگ

طاهر توفیق، از همان دوران جوانی از ناحیه کمر دچار درد بود. بعدها و در سال های 1980-1987 نیز به بیماری‌های فشار خون و دیابت مبتلا شد. دلیل این بیماری‌ها نیز به ناپرهیزی‌های وی باز می‌گشت. در همان سال او دو بار به خارج از عراق نیز سفر کرد، اما شرایط جسمی‌اش روز به روز بدتر می‌شد. همیشه به پزشکانی چون "دشتی دزه­یی"، "فه­رهاد عمر حه­ویز"، "عبدالرزاق دباغ" و "سعد وتری" مراجعه می‌کرد و آنها نیز داروهای لازم را برای او تجویز می‌کردند.

طاهر توفیق زندگی در شهر کویه را بسیار دوست داشت، به همین خاطر بود که در ماه ژوئن 1978 به کویه بازگشت و در خانه داماد خواهرش، "صلاح" زندگی می‌کرد. آخرین عکسش را در همان ماه و با چند نفر از دوستانش گرفته است. پس از آن به شهر اربیل رفت و آخرین برنامه هنری‌اش را در خانه "ظاهر هناری" و در تاریخ 6/7/1987 اجرا کرده. در روز 7/8/1987 او را به شهر کویه بازگرداندند.

در این زمان شرایط جسمی‌اش بسیار بد بود و در ساعت 6.25 صبح روز 20/10/1987 قلبش برای همیشه از تپش افتاد. پیکر این هنرمند بزرگ را به گورستان شهیدان (عاربیان) بردند و در کنار پدر و مادرش به خاک سپردند. اکنون نیز روی سنگ قبرش، سال تولدش را 1920 نوشته اند که اشتباه است و در سال 1922 متولد شده است. مراسم ختمش نیز در مسجد "گه­وره" برگزار شد.

مراسم چهلم طاهر توفیق در روز 28/11/87 در شهر کویه و در روز 30/11/87 در شهرهای "اربیل" و "رواندز" برگزار شد. همه ساله همزمان با سالروز وفات طاهر توفیق مراسمی از طرف گروه "باواجی" برگزار می‌شود. در زمان مرگش رادیو کردی بغداد و تلویزیون بخش کردی نیز برنامه هایی اختصاصی پخش کردند.

کتاب

در سال ۱۳۹۵ مجموعه اشعار ترانه‌های خوانده‌شده طاهر توفیق توسط شخصی به نام کریم شاه رضا گردآوری شدند و با عنوان «گولی سه‌ربه‌ستی» توسط انتشارات آمیار منتشر گردید.

گردآورنده: دنیاها، دانشنامۀ فارسی | www.donyaha.ir