همزه (ء)
همزه (ء) در میان حروف الفبای فارسی شکلی از ملحقات حرف «الف» (صامت) به شمار میرود. شکل جدای آن (ء) و در حالتهای گوناگون با ترکیب دیگر اشکال بهصورت (آ - أ - ئ - ؤ) نوشته میشود. همزه از نظر آواشناسی در میان واجهای زبان فارسی بهطور مستقل یک صامت است که به اشکال (ء - ا) نوشته میشود، ضمناً حرف «عین» نیز در آواشناسی فارسی با همزه تقریباً واجی یکسانند.
انواع همزه
همزه ها در زبان فارسی کاربرد نسبتاً زیادی دارند. انواع همزه عبارتند از:
- الف همزه (منشأ)
- الف همزه مکسوره (إفعال)
- واو همزه (سؤال)
- ی همزه (هیئت)
- همزه تنها که معمولا پس از الف میآید (امحاء).
علاوه بر موارد بالا، در فارسی گاهی از ه همزهدار نیز صحبت میشود که همان «سَریا» در عباراتی مانند «پرندهٔ زیبا» است. برای درج این علامت نیز دو روش وجود دارد:
- حرکه همزه رو حرف ه
- نویسه (کاراکتر) فارسی ه همزهدار
انواع همزه | صفحه کلید رایج ویندوز | صفحه کلید استاندارد فارسی |
الف همزه (أ) | Shift+N | Shift+G |
الف همزه مکسوره (إ) | Shift+B | Shift+F |
واو همزه (ؤ) | Shift+V | Shift+A |
ی همزه (ئ) | M | Shift+S |
همزه تنها (ء) | Shift+M | Shift+M |
حرکه همزه | --- | Shift + N |
ه همزه دار یا ی کوچک | Shift + G | --- |
همزه ممکن است در وسط بیاید!
در این صورت: اگر کلمهی فارسی باشد، هرگز در میان کلمه یا پایان کلمه به صورت «همزه» نیست، بنابراین همواره با «ی» نوشته میشود (چون همزه فارسی نیست و کلمهی فارسی همزه ندارد).
- آیین و نه به صورت آئین
- پاییز و نه به صورت پائیز
- پایین و نه به صورت پائین
- روییدن و نه به صورت روئیدن
- بوییدن و نه به صورت بوئیدن
- مویین و نه به صورت موئین
- رویین و نه به صورت روئین
همزهی میانی از کلماتی که عربی است و به فارسی آمده:
پس از مصوت کوتاه ـَ «A» به صورت «أ» نوشته میشود:
مانند: تألیف، تأثیر، تأدیب، مأوا، رأس، مستأجر و غیر اینها.
پس از حرف مصوت کوتاه ـَ (A) و پیش از حرف مصوت بلند (آ=Â) به شکل «آ» نوشته میشود. در واقع «همزه» در این حال در «الف» ممدوده جذب میشود:
مانند: منشآت، مآخذ، مآلاً، مآثر، مآل، لآلی (جمع لؤلؤ).
پس از صامت ساکن و پیش از حرف مصوت بلندِ «آ=» مانند مورد قبل به صورت «آ» نوشته میشود:
مانند: قرآن، مرآت.
پس از مصوت «اُ=O» به شکل «و» که روی آن علامت همزه قرار میگیرد نوشته میشود:
مانند: مؤتمن، مؤتلف، مؤسس، مؤثر، مؤدب، سؤال، مؤنث.
جز موارد چهارگانهی بالا در سایر موارد، همزهی میان کلمات عربی یا خارجی در فارسی «ئـ» و «ـئـ» یعنی به صورت دندانهای که روی آن علامت همزه قرار میگیرد، نوشته میشود.
از جمله: ائتلاف، تخطئه، تئاتر، سئانس، رئالیست، توطئه، مسئله، هیئت، جرئت، قرائت، دنائت، ژوئن، پنگوئن، مسائل، مصائب، رسائل، علائم، ملائک، نوئل، سوئد.
یادآوری: پیش از حرف مصوت کوتاه مکسور «ـِ =E» را معمولاً فارسی زبانان با «ی» مینویسند:
مانند: مصایب، رسایل، غایب، ملایک، جایز، عواید، فواید، شمایل، سایر، فصایل، نایل، نایب، قبایل.
اما باید در نظر داشت که «مسائل» در عربی جمع مسئله است و «مسایل» جمع «مسیل». بنابراین برای پرهیز کردن از اشتباه که این جمع، جمع «مسیل» است یا «مسئله» بهتر است «مسائل» را جمع مسئله و «مسایل» را جمع مسیل گرفت و این استثنا را پذیرفت. کلمات لاتینی مانند نوئل را هم اگر به صورت «نویل» یعنی با «ی» بنویسیم علاوه بر اینکه تلفظ آن با زبان اصلی و بهویژه با تلفظ شفاهی آن تغییر میکند و از طرفی «نویل» ندارد (سِر، نویل چمبرلن) اشتباه پیش میآید، بنابراین، این گونه کلمات را بهتر است با همزه نوشت، یعنی در هر حال «فونتیک» تلفظ آن نباید تغییر عمدهای بر اثر نگارش فارسی پیدا کند.
پیش از مصوت بلند «او =U» به صورت:
مانند: شئون، رئوف، مسئول، مرئوس، زئوس، کاکائو، شائول نوشت.
پیش از مصوت کوتاه «ـُ =O» (که این مورد مربوط به کلماتی است که از زبانهای اروپایی به فارسی آمده است) با «ﺌ» یا «ـئـ» (دندانه + علامت همزه) باید نوشت:
مانند: لائوس، لئون، ناپلئون، نئون، کلئوپاترا، لئوپلد، ژئوفیزیک، تئودور.
همزه ممکن است در پایان کلمه بیاید!
در کلمات فارسی همزهی پایانی نداریم و این همزه مخصوص کلمات عربی است به فارسی آمده است.
پس از مصوت کوتاهِ (ـَ =A) به صورت «أ» یا «ـأ» میآید:
مانند: مبدأ منشأ، ملجأ، خلأ، ملأ (ملأ عام).
همزهی این گونه کلمات هنگام چسبیدن به «یا» ی وحدت، نکره و نسبت به صورت «ﺌ» یا «ـئـ» میآید:
مانند: مبدئی، منشئی، ملجئی، خلئی، ملئی.
پس از مصوت کوتاهِ «ـُ =O» به صورت «واو» که بالای آن علامت همزه است نوشته میشود:
مانند: تلؤلؤ، لؤلؤ.
غیر از دو مورد بالا همه جا به صورت خود علامت همزه «ء» نوشته میشود:
مانند: سوء، بطیء، شیء، جزء،
همزهی این دسته از کلمات هنگام چسبیدن به «یا» ی وحدت، نکره و نسبت به صورت «ﺌ» نوشته میشود:
مانند: جزئی، سوئی، شیئی.
همزهی پایانی پس از مصوت بلند «آ =» حذف میشود:
مانند: ابتدا، انتها، املا، انشا، اجرا، وزرا، اطبا، انبیا، اولیا، امضا، ابتلا، صفرا، سودا و غیر آنها.
در حالت نسبت و همراهی با «یا» ی وحدت و نکره و در اضافه، بهجای همزه، «ی» قرار میگیرد:
مانند: ابتدای، انتهای، املای، انشای، اجرای، وزرای، اطبای، انبیای، اولیای، امضای، ابتلای.
همزه از اول ضمایر و صفات اشاره حذف نمیشود:
مانند: بنابراین، از این، در این، از او، در او، جز او، نوشتن آن به صورت «بنابرین» و … غلط است.
گردآورنده: دنیاها، دانشنامۀ فارسی | www.donyaha.ir